Anderhalve maand zonder anderhalve meter: hoe het toch weer misging

• Joram Bolle

  redacteur Online

"Het is onvermijdelijk, die verspreiding zal plaats gaan vinden." Demissionair minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid beseft op 14 september dat het kabinet een risico neemt met het loslaten van de verplichte anderhalve meter afstand. "De vraag is echt: hoeveel dan? En komt dat in de buurt van het weer overbelast geraken van de zorg? Je wilt eigenlijk niet weer terug naar allerlei lockdown-achtige maatregelen. Dat gaan we ook dus niet meer doen."

Op 25 september komt er na anderhalf jaar daadwerkelijk een einde aan de anderhalvemetersamenleving. Maar nu, anderhalve maand later, komen er toch weer nieuwe regels. Hoe kon het opnieuw zo ver komen? Het kabinet koos voor het meest risicovolle versoepelingsscenario van het Outbreak Management Team, de naleving en handhaving van het coronatoegangsbewijs waren onvoldoende en de basismaatregelen werden niet meer opgevolgd.

Het meest risicovolle scenario

Half september. Het aantal besmettingen is sinds de 'discopiek' gestabiliseerd, maar op een hoog niveau. Elke dag testen er rond de 2000 mensen positief: vier keer meer dan toen er eind juni versoepeld werd. De ziekenhuisbezetting is met 600 coronapatiënten twee keer hoger dan toen. Wel is de vaccinatiegraad inmiddels aanzienlijk toegenomen, van 6 miljoen volledig gevaccineerde mensen naar 11 miljoen.

Het kabinet vindt daarom, mede door maatschappelijke druk, dat de anderhalvemetermaatschappij ten einde kan komen. Op plekken waar de kans op besmetting hoog is, zoals in de horeca, bij evenementen of sportwedstrijden wordt wel een coronatoegangsbewijs (CTB) verplicht. Alleen als je bent gevaccineerd, recent bent genezen of negatief bent getest, kom je daar binnen.

Minister De Jonge legt uit waarom het kabinet voor het CTB kiest:

Daarmee kiest het kabinet, op advies van het OMT, voor het meest risicovolle van drie scenario's voor heropening van de samenleving. En daar doet het nog een stapje bovenop: het OMT adviseerde nachthoreca zoals discotheken nog niet te openen, het kabinet staat dat toch toe, al moet alle horeca om 00.00 uur dicht.

Het OMT zegt ook dat het CTB maar een beperkte vervanger is van de anderhalve meter afstand om de besmettingen in toom te houden. Want ook negatief geteste mensen kunnen toch besmettelijk zijn, net als gevaccineerden - zij het in veel mindere mate dan ongevaccineerden.

Op 1 november worden de maatregelen gewogen. Een volgende persconferentie staat gepland voor 5 november.

Sturen op ziekenhuisopnames

Het kabinet heeft parallel aan de nieuwe maatregelen een aanpak gepresenteerd voor het najaar. Op basis van risiconiveaus worden maatregelen mogelijk opgeschaald of afgeschaald, net als bij de eerdere routekaarten.

Wat opvalt: het risiconiveau 'zeer ernstig' is geschrapt, het kan nu alleen nog 'waakzaam', 'zorgelijk' of 'ernstig' zijn. Aantallen ziekenhuisopnames die voorheen als 'ernstig' werden gezien vallen nu bovendien voor een deel onder 'zorgelijk'.

De besmettingscijfers zijn voor de risiconiveaus "geen indicator meer om op te sturen", aldus het kabinet. "Waar we echt naar kijken, dat is naar de ziekenhuisopnames".

In feite gebeurt dat sinds het begin van de coronacrisis, wijst een reconstructie van Nieuwsuur uit. Nu is het ook officieel beleid. De Wereldgezondheidsorganisatie en een rapport van KPMG kraken die strategie. Sturen op ziekenhuisopnames in plaats van op besmettingscijfers heeft te laat ingrijpen en dus onnodig veel doden tot gevolg, stellen ze.

Begin stijging

Op 25 september liggen er 475 coronapatiënten in het ziekenhuis, van wie 173 op de IC. 1600 mensen testen die dag positief op corona. Het R-getal ligt op 1,1. Dat betekent dat 100 mensen 110 anderen besmetten.

Na de eerste week van oktober worden de eerste gevolgen van de versoepelingen duidelijk. De besmettingscijfers stijgen weer boven de 2000 per dag, richting de 3000.

Op 11 oktober komt het OMT met een nieuw advies. Meer versoepelingen zitten er niet in, is de conclusie, want de prognoses zijn toch ongunstiger dan werd aangenomen in augustus.

In januari leidt dat tot een bezetting van 180 coronapatiënten op de IC, is de verwachting, met een mogelijke piek van 400 bezette IC-bedden. Diederik Gommers, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care, zegt dat de IC's 400 coronapatiënten niet aankunnen. Dan moet reguliere zorg flink worden afgeschaald. De belangenvereniging voor verpleegkundigen waarschuwt voor een zorginfarct.

Nieuwe maatregelen wil het OMT echter nog niet nemen. Voorzitter Jaap van Dissel: "We hebben dat overwogen, maar daar zagen we in de aantallen nog geen aanleiding voor."

Januaripiek in oktober

Het CTB wordt op veel plekken niet goed gehandhaafd. Landelijk wordt slechts in twee derde van de gevallen gecontroleerd, blijkt uit onderzoek van I&O Research. Vanaf het begin hebben horeca, maar ook enkele burgemeesters gemord over de controle en de controle op de controle van het CTB.

Bij de invoering van het CTB waren er regelmatig protesten, zoals hier in Utrecht bij een restaurant dat weigerde de QR-code te controleren:

Op 20 oktober zijn er voor het eerst sinds juli meer dan 4000 positieve tests op één dag. Twee dagen later roepen ziekenhuisbestuurders op de maatregelen aan te scherpen, eerder dan 1 november. Er worden een dag eerder 139 mensen opgenomen, het hoogste aantal sinds mei. In sommige ziekenhuizen liggen de IC's al vol.

Op 24 oktober liggen er meer dan 180 coronapatiënten op de IC, een aantal dat het OMT pas voor januari had voorzien.

Persconferentie vervroegd

"We zullen onder ogen moeten zien dat de cijfers sneller en eerder oplopen dan verwacht", aldus minister De Jonge. Voordat er maatregelen genomen worden, wacht het kabinet wel eerst een OMT-advies af. Dat wordt vervroegd van 29 oktober naar 27 oktober.

De persconferentie is op 2 november, in plaats van 5 november. Sommige ziekenhuizen wachten de maatregelen die het kabinet bekendmaakt niet af en stellen zelf weer een mondkapje verplicht.

De handhaving van het coronatoegangsbewijs moet beter, zeggen de 25 burgemeesters van de veiligheidsregio's een dag voor de persconferentie.

Aanscherpingen

De mondkapjesplicht in openbare binnenruimtes en bij contactberoepen keert terug, besluit het kabinet op 2 november. De inzet van het coronatoegangsbewijs wordt uitgebreid naar onder meer sportscholen, musea en zwembaden. Het kabinet adviseert weer minstens de helft van de tijd thuis te werken.

Ook wordt er meteen een volgende persconferentie aangekondigd, over anderhalve week. Als het nodig is worden de maatregelen dan weer aangescherpt. Probleem: zo snel kunnen de maatregelen geen effect laten zien, dat duurt minstens twee weken.

Met de maatregelen moet bijvoorbeeld sluiting van de horeca worden voorkomen, aldus premier Rutte:

Intussen loopt de druk in de ziekenhuizen sterk op. Artsen op spoedeisende hulpen slaan op 5 november alarm, ze vrezen verstopping van de zorg. Met name in Limburg is de situatie ernstig.

De verantwoordelijkheden wijzen naar elkaar: het ministerie vindt dat de spreiding beter moet, ziekenhuizen vinden het de taak van het Landelijk Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding onder leiding van Ernst Kuipers, Kuipers zegt dat kwetsbare patiënten verplaatsen niet altijd kan of dat herstelde patiënten onnodig lang in het ziekenhuis blijven.

'Lockdown-achtige maatregelen'

Burgemeesters in Midden- en Noord-Limburg besluiten ongeplaceerde feesten te verbieden. In Brabant gaat begin november de aftrap van het carnavalsseizoen gewoon door. Bij de GGD is de toestroom voor testen enorm. Via de afsprakenlijn of online zijn er soms geen testlocaties meer beschikbaar.

De opening van het carnavalsseizoen in Den Bosch:

Dan komt het OMT bij elkaar. Er zijn strengere maatregelen nodig, is de onvermijdelijke conclusie. Op 11 november testen er ruim 16.000 mensen positief, het hoogste aantal sinds het begin van de pandemie. In de ziekenhuizen liggen ruim 1700 patiënten, van wie meer dan 350 op de IC. Het kabinetsoverleg in het Catshuis gaat verdeeld over twee blokken door tot laat op de avond, ministers worden het maar moeizaam eens.

Toch wordt er consensus bereikt over de maatregelen. Horeca en winkels moeten eerder sluiten, er komt een maximale groepsgrootte thuis, bij evenementen en in het hoger onderwijs en anderhalve meter afstand houden wordt weer verplicht op plekken zonder coronatoegangsbewijs. Dat CTB wordt in de komende weken uitgebreid.

"Het is alsof je de marathon hebt gelopen, je bent bijna bij de finish en dan hoor je dat je nog tien kilometer moet", aldus minister De Jonge over de teleurstelling die bij veel mensen zal leven. "En toch moet het." Voor in ieder geval drie weken zijn daarmee de halve maatregelen voorbij en die van de hele en de anderhalve weer gekomen.