Jaar na dood Khashoggi: zakendoen met de kroonprins kan weer

• Sheily Belhaj

  Redacteur Buitenland

Jamal Khashoggi, naast Saudisch ook Amerikaans staatsburger en columnist voor The Washington Post, keert na een bezoek op 2 oktober aan het consulaat van Saudi-Arabië in Istanbul niet meer terug. De afloop is inmiddels bekend. Khashoggi werd die dag, vandaag precies een jaar geleden, vermoord en in stukken gezaagd.

Volgens een groot deel van de internationale gemeenschap was het onwaarschijnlijk dat zo'n moord gepleegd kon worden op een consulaat door overheidsmedewerkers, zonder medeweten van de machtige Saudische kroonprins Mohammed bin Salman. In de maanden erna bereiken de diplomatieke verhoudingen met Saudi-Arabië daarom een dieptepunt. Hoe gaat het nu?

De beelden

De Belgische VRT-journalist en Saudi-Arabië-kenner Majd Khalifeh herinnert zich de eerste nieuwsflash over de zaak nog goed. "Die kwam van Al Jazeera. Ik wist direct dat dit een groot verhaal zou worden, vooral omdat de moord in Turkije werd gepleegd."

Turkije is een belangrijke bondgenoot van Qatar en dat land verkeert al ruim twee jaar in een diplomatieke crisis met Saudi Arabië. "Turkije en Qatar hebben een gezamenlijk doel: Saudi-Arabië in een kwaad daglicht stellen. Daardoor kwamen er zoveel details naar buiten, werd er gelekt naar de Turkse pers en verschenen er audiofragmenten en extra camerabeelden. Die hebben de zaak veel groter en politieker gemaakt."

Na de verdwijning zien we Khashoggi het consulaat binnengaan, medewerkers het consulaat met tassen verlaten en zelfs een dubbelganger van Khashoggi, die de kleding van de vermoorde journalist draagt.

Na de beelden lijkt niemand meer iets met kroonprins Mohammed bin Salman te maken willen hebben. Het regent afzeggingen voor een internationale conferentie die hij organiseert in Riyad. Uber-topman Dara Khosrowshahi, Diane Green van Google en de Nederlandse minister Wopke Hoekstra zijn slechts enkelen die verstek laten gaan. In The Financial Times geeft een bankier het advies om vooral niet met de kroonprins op de foto te gaan.

Diezelfde Mohammed bin Salman wordt een jaar eerder nog gepresenteerd als de jonge ambitieuze hervormer. Zo schrijft Thomas Friedman, columnist van The New York Times, in 2017 dat het "lang, lang geleden is dat een Arabische leider me overspoelde met zo'n stortvloed aan ideeën om zijn land te veranderen". Dit neemt hij later terug.

Afzetting

Na de moord volgen geruchten over een eventuele afzetting van de kroonprins, vooral wanneer mogelijke opvolgers één voor één terugkeren naar Saudi-Arabië. Khalid bin Salman, de broer van de kroonprins en ambassadeur in de Verenigde Staten bijvoorbeeld. En Ahmad Abdul Aziz, de enige levende broer van de koning.

Khalifeh: "We zullen nooit weten of er daadwerkelijk gesprekken zijn geweest tussen de koning en zijn zoon. Maar alle experts zijn het erover eens dat het bijna onmogelijk is dat Mohammed bin Salman niet op de hoogte was van wat er gebeurde op het consulaat in Istanbul." Iets dat hij zelf nog steeds ontkent.

In aanloop naar de G20-top in Argentinië probeert Mohammed bin Salman de diplomatieke relaties te herstellen door Arabische landen te bezoeken. In Noord-Afrika stuit hij op verzet: in Algerije en Tunesië zijn demonstraties tegen zijn komst.

In Tunis werd de kroonprins op straat belachelijk gemaakt:

Vlak voor de G20-top in Argentinië, waar Mohammed bin Salman zich voor het eerst na de moord mengt onder westerse regeringsleiders, verschijnt een statement van de Amerikaanse president Trump. De strekking: er is te weinig bekend over de omstandigheden rondom Khashoggi's dood. Ook weet niemand zeker of de kroonprins van de moord wist. Hij benadrukt dat Iran de grootste (en gezamenlijke) vijand is en dat Saudi Arabië een belangrijke handelspartner is.

Saudi-Arabië is de belangrijkste bondgenoot van de VS in de regio. Khalifeh: "Saudi-Arabië bleef lang ontkennen dat Khashoggi dood was. Tot de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Pompeo eerst naar Turkije vloog en daarna naar Riyad." Na dat bezoek veranderden de Saudiërs het verhaal. "Khashoggi was dood, maar de staat had er niks mee te maken. De mensen die er verantwoordelijk voor waren, waren opgepakt. Het kan bijna niet anders dan dat Amerika ook achter de spin zit."

De gevolgen

Ondanks de openlijke steun van de Amerikaanse president blijft de druk op Saudi-Arabië groot, zegt Khalifeh. "Ook nu, een jaar later, komen er nog steeds nieuwe details over de moord naar buiten." Deze maand publiceerde een Turkse krant de transcriptie van Khashoggi's laatste woorden. En in een interview met de Amerikaanse nieuwszender CBS werd Mohammed bin Salman deze week opnieuw gevraagd naar zijn verantwoordelijkheid bij de dood.

Daar zei hij dit over:

Ook werd Jemen, lang de vergeten oorlog genoemd, ineens een hot topic. De Saudische bombardementen in Jemen kregen veel aandacht en het woord 'Khashoggi-effect' deed zijn intrede. Een ruime meerderheid in de Amerikaanse Senaat stemde voor de beëindiging van de Amerikaanse betrokkenheid bij de oorlog in Jemen.

Khalifeh is er van overtuigd dat de zaak-Khashoggi de aanleiding was om de recente positieve hervormingen in Saudi-Arabië sneller in te voeren. Daarmee probeert het koninkrijk zijn imago op te poetsen. Opvallende hervormingen dit jaar waren de concerten van Tiesto en Mariah Carey, de afschaffing van het reisverbod voor vrouwen zonder man en het invoeren van toeristenvisa.

Tegelijkertijd lijken de repressie en het onderdrukken van dissidenten het afgelopen jaar alleen maar te zijn toegenomen. Zo hangt een prominente geestelijke de doodstraf boven het hoofd en zitten journalisten en vrouwenactivisten al meer dan een jaar vast.

Een jaar na de moord op Khashoggi wordt er dus weer zakengedaan met de kroonprins van Saudi-Arabië, maar is zijn imago onherstelbaar beschadigd. Dat werd ook in Nederland duidelijk, nadat een ontmoeting van koningin Máxima met Mohammed leidde tot een storm van kritiek. Khalifeh: "De Saudiërs hebben ongetwijfeld onderschat hoe groot de schade zou zijn."

In Istanbul werd Khashoggi vandaag herdacht door onder andere zijn verloofde en beste vriend.