Waarom blackface een probleem is: van Jim Crow tot Zwarte Piet
Kledingmerk Gucci, de Libanese zangeres Myriam Fares, presentatrice Megyn Kelly, een Democratische gouverneur, zangeres Katy Perry, visagist Annemieke Tip, rapper Drake, het Belgische Afrikamuseum en nu ook de Canadese premier Justin Trudeau.
Allemaal kwamen ze de laatste tijd onder vuur te liggen vanwege 'blackface', het zwart (of bruin) schminken/maken van een wit gezicht. Telkens werd het verwijt gemaakt van racisme. En bijna allemaal maakten ze excuses, hoewel ze ook benadrukten dat ze geen racistische bedoelingen hadden.
Het roept de vraag op wat het probleem is met blackface en waarom het tegenwoordig telkens stof doet opwaaien (en waarom het nog niet eens zolang geleden wel werd geaccepteerd).
Om te beginnen met het waarom: "Blackface is nauw verbonden met de geschiedenis van de onderdrukking", stelt antropoloog Mitchell Esajas. Hij is een van de initiatiefnemers van The Black Archives, een collectie over de slavernij en kolonialisme. "Het komt voort uit een gebrek aan kennis en empathie."
Verkleedfeestje
Maar veel mensen kijken daar heel anders naar, blijkt onder meer uit de reacties op onze Facebook-pagina op het bericht over Trudeau die 18 jaar geleden als Aladdin naar een verkleedfeestje ging, met een donker geschminkt gezicht.
"Racisme is een groep om raciale redenen minderwaardig behandelen of daarover vernederende uitspraken doen", schrijft Jeroen. "Dit lijkt me eerder vrijheid van meningsuiting en gewoon een verkleedfeestje." Kelly schrijft: "Mag je je nu niet eens meer verkleden? Dit is te belachelijk voor woorden weer."
Voor zover we in het hoofd van de Canadese premier kunnen kijken, lijkt hij inderdaad geen racistisch motief te hebben gehad. Maar volgens Esajas gaat het niet om de bedoeling, het gaat om de impact. "Je kan het vergelijken met dat ik mij verkleed als nazi en daarna zeg dat het gewoon een grapje was."
Trudeau maakte overigens wel excuses:
Historicus Karwan Fatah-Black stelt dat er al heel lang een grens is, maar dat het bewustzijn groter is geworden. "Het is een tijd vanzelfsprekend geweest dat er groepen waren die niet werden gehoord. Maar een deel van de samenleving zegt nu: dit willen we niet meer."
Esajas noemt twee oorzaken dat die stem de laatste jaren meer wordt gehoord dan ooit. De eerste factor is sociale media. "Kijk, mijn ouders deden 30 jaar geleden al niet mee met Zwarte Piet, maar dat maakten ze verder niet bekend", zegt de antropoloog en mede-oprichter van actiegroep Kick Out Zwarte Piet. "Nu kan je dat soort dingen makkelijker laten weten, je kan erover discussiëren. Daardoor is het meer zichtbaar en weten meer mensen ervan."
Roetveegpieten
Hij denkt ook dat het, in ieder geval in Nederland, meespeelt dat er een nieuwe generatie is. "Veel Caribische en Surinaamse Nederlanders kwamen in de jaren 70 en die dachten: wij zijn te gast, we gaan waarschijnlijk weer terug, dus laten we hier geen issue van maken. Hun kinderen zeggen nu: wij zijn ook Nederlanders, we praten ook mee."
Maar wanneer is het probleem met dit soort 'verkleedfeestjes' ontstaan? Blackface werd in de eerste helft van de 19e eeuw populair in de VS. In theatershows karikaturiseerden witte artiesten Afro-Amerikaanse slaven. Op dat moment is de slavernij in de VS nog niet afgeschaft (dat gebeurde in 1865).
De bekendste karikatuur is Jim Crow van Thomas Rice. Die trad op door het hele land met een zwart geschminkt gezicht, versleten kleding, een krullenpruik en een strohoed op en zong daarbij het nummer Jump Jim Crow. Het liedje gaat over een naïeve plantageslaaf die onder meer zingt dat hij "zo blij is dat hij een niggar is".
Jim Crow-wetten
Het typetje was zelfs zo populair dat Jim Crow synoniem werd voor Afro-Amerikaan en dan niet op een vleiende manier. In de decennia daarna blijven de zogenoemde minstrel shows, waarin zwarte mensen als onnozel en primitief worden neergezet, populair vermaak.
Jim Crow werd uiteindelijk nog naamgever van de Jim Crow-wetten die het Zuiden invoerde na hun nederlaag in de Amerikaanse Burgeroorlog. De wetgeving was bedoeld om de segregatie van zwart en wit in stand te houden en werd pas afgeschaft in 1965.
Luister hieronder het nummer:
"Onontwikkelde zwarte mensen worden afgezet tegen de goed ontwikkelde boreale Europeanen", zegt Esajas. "Het genre neemt een hoge vlucht na de afschaffing van de slavernij, omdat de zwarte mensen dan als een bedreiging worden gezien voor de witte orde."
"Het kan gezien worden als direct gevolg van het afschaffen van de slavernij", zegt ook historicus Fatah-Black. "Het werd gebruikt om de angsten te bezweren en de hiërarchie te behouden."
Begin 20ste eeuw neemt de interesse voor dit soort theatershows af, maar dat betekent niet dat het dan gedaan is met blackface. Ook in de filmindustrie zijn talloze voorbeelden te vinden. Onder meer de supersterren Shirley Temple, Bing Crosby en Doris Day komen met een zwart gezicht voorbij op het witte doek.
In de eerste film met geluid, The Jazz Singer uit 1927, heeft de jazz-zanger zwarte schmink (en dikke lippen). In de decennia daarna neemt evenwel het besef langzamerhand toe dat blackface ongepast is. Langzamerhand, want tot eind jaren 70 was er bijvoorbeeld bij de BBC een tv-programma te zien waarin blackface een grote rol speelde.
De laatste The Black & White Minstrel Show in 1978:
Even terug naar ons land en onze tijd: ook hier zijn steeds minder Zwarte Pieten te zien. Na jaren van protest, werd eerder deze week bekend dat er bij de aankomende landelijke intocht zelfs alleen nog roetveegpieten zijn. Volgens de omroep NTR is het afschaffen van de helemaal zwarte Piet een geleidelijke ontwikkeling geweest, die een paar jaar nodig heeft gehad.
Overigens zullen bij allerhande intochten en Sinterklaasvieringen door het land waarschijnlijk nog volop Zwarte Pieten te zien zijn.
