Verkiezingsblog: Felle aanvaringen in laatste lijsttrekkersdebat • Opkomst na tweede dag 12 procent

Liveblog gesloten

Dit liveblog is gesloten. Morgen kan er vanaf 07.30 uur gestemd worden en zijn we weer terug met een nieuw blog over de verkiezingen.

Debat gemist?

De lijsttrekkers van de acht grootste partijen hebben in het NOS-slotdebat geprobeerd om nog zoveel mogelijk zwevende kiezers aan hun kant te krijgen. In de hal van de Tweede Kamer zochten ze de confrontatie voor de laatste keer.

Lees hier waar het vanavond over ging:

Het debat is ook terug te kijken via NPO Start.

DNB corrigeert Marijnissen

De Nederlandsche Bank maakt in een bericht op Twitter duidelijk dat directeur Klaas Knot niet een van de economen is die denkt dat de euro in de huidige vorm niet houdbaar is. SP-lijsttrekker Marijnissen zei in het debat met Sigrid Kaag van D66 dat "het niet alleen de analyse van de SP is, maar ook van steeds meer economen dat de euro op lange termijn niet meer houdbaar is in deze vorm".

Marijnissen verwees waarschijnlijk naar Knot. Hij waarschuwde in de jaarlijkse HJ Schoo-lezing van weekblad Elsevier afgelopen september wel degelijk over de houdbaarheid van de euro. Hij zei dat echter in relatie tot weerstand tegen verdere Europese integratie. Een gebrek aan risicodeling tussen lidstaten kan volgens Knot zorgen voor groeiende economische ongelijkheid en meer noodsteun. Dat zou weer kunnen leiden tot minder draagvlak voor de euro.

Kaag: accepteer niet dat iemand mij verrader noemt

"Ik leef nog", reageerde Kaag aan tafel bij Jinek op het slotdebat van de NOS. Het ging er onder meer over haar aanvaring met Wilders, die haar verweet dat ze bij een bezoek aan Iran een hoofddoek droeg. "U bent afgelopen jaren naar Iran gegaan, vrouwen werden in elkaar geslagen door de politie en u boog met een hoofddoek voor de dictator die daar aan de macht was. U koos de kant van de ayatollah en koos ervoor te buigen. U heeft ze laten vallen als een baksteen", zei Wilders in het debat, die verder zei dat Kaag deze vrouwen had verraden.

Kaag is daar niet van gediend, zegt ze na afloop van het debat. "Het is nogal wat om iemand een verrader te noemen", reageert ze. Ze legt uit dat ze daar was als minister van Buitenlandse Zaken. "Je moet inderdaad een sluier om en je doet het omdat er een hoger belang op het spel staat. Politiek is hard en soms heb je een rotopdracht, maar het is een belangrijke."

De lijsttrekker van D66 zegt dat Wilders niet in die uitleg geïnteresseerd is, maar dat ze het nooit zal accepteren dat iemand haar een verrader noemt.

Meerderheid briefstemmen telt alsnog mee

Ongeveer 60 tot 70 procent van de gisteren terzijde geschoven briefstemmen, kan alsnog worden meegenomen in de telling morgen. Dat blijkt volgens Pieter Verhoeve, burgemeester van Gouda en portefeuillehouder verkiezingen namens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), uit een eerste inventarisatie onder gemeenten.

Dat kan door de gewijzigde regels rond het stemmen per post, die vanmorgen werden aangekondigd door demissionair minister Ollongren. 30 tot 40 procent van de gevallen kan ondanks de gewijzigde regels alsnog niet worden meegenomen. "Er zijn mensen die bijvoorbeeld een stempas hebben ingeleverd zonder stembiljet", zegt Verhoeve. Anderen hebben vergeten de stempas bij te voegen. Het gaat dan naar schatting om enkele tienduizenden stemmen.

Ouderen die nog in bezit zijn van een stempas kunnen woensdag alsnog naar het stembureau. In het stembureau wordt dan de normale procedure gevolgd en krijgen ze een stembiljet. Ook kunnen ze nog iemand machtigen om voor hen te stemmen als ze hun stempas nog hebben.

Azarkan rapt na Lubach-video: geen tijd voor Nieuwsuur

Denk-lijsttrekker Azarkan heeft met een eigen rap gereageerd op de parodievideo van Zondag met Lubach, over zijn afzegging bij Nieuwsuur. In de video nam presentator Lubach, op de melodie van het liedje Empire State of Mind, PVV-leider Wilders en Azarkan van Denk op de hak omdat zij volgens hem hadden afgezegd uit angst voor een lang en kritisch interview.

In een eigen rap reageert Azarkan. "Tuurlijk was ik niet echt bang, ik was een beetje ziekjes man. Dus belden ze Tunahan, die mocht niet van Erdogan", rapt Azarkan.

De volledige parodie over het wegblijven van de lijsttrekkers bij Nieuwsuur van Zondag met Lubach is hier te zien.

FNV niet blij met argumentatie Hoekstra

Vakbond FNV haalt op Twitter uit naar CDA-leider Wopke Hoekstra. Hij haalde in het debat met GroenLinks-lijsttrekker Jesse Klaver een brief van de vakbond aan, waarin FNV een pleidooi doet om banen voor Nederland te behouden in de energietransitie.

Vicevoorzitter Kitty Jong lijkt daar niet van gediend te zijn. "Zijn we nu als vakbond ineens in beeld op dit terrein bij het CDA?! Na al jaren onze visie op klimaat, arbeid en eerlijke verdeling te hebben genegeerd?! Bah, wat een opportunisme", schrijft ze.

Tweede verkiezingsdag voorbij, opkomst 12 procent

Vandaag konden mensen voor de tweede achtereenvolgende dag hun stem uitbrengen voor de Tweede Kamerverkiezingen. Vanwege het coronavirus waren maandag en dinsdag ongeveer 1600 stemlokalen open. Die sloten om 21.00 uur de deuren. Volgens onderzoeksbureau Ipsos staat het opkomstpercentage nu op 12 procent. Vanmiddag om 17.00 uur was dat nog 10 procent.

Flexcontracten centraal in debat tussen Rutte en Hoekstra

In het debat tussen Rutte en Hoekstra, over de door Rutte ingebrachte stelling "Voor herstel na corona moeten de sterkste schouders meer belasting gaan betalen", ging het uitgebreid over de arbeidsmarkt. Rutte zei in zijn introductie dat Hoekstra "voorstel na voorstel" over de arbeidsmarkt op tafel heeft gelegd in de campagne. Hij vindt dat er niet moet worden vergeten dat er ook draagvlak voor die voorstellen moet zijn en dat Hoekstra niet moet redeneren vanuit "een spreadsheet".

Hoekstra beet hem daarop toe dat hij wel het hele verhaal moet vertellen. Hij hekelde vooral de rol van de VVD in het tegenhouden van aanpassingen die het aantal flexbanen kunnen terugbrengen. "We zijn inmiddels zover dat één op de drie werkenden een flexibele baan heeft", zei Hoekstra, die meer wil inzetten op vaste contracten voor mensen. Ook merkte hij op, zoals hij al vaker deed deze campagne na kritiek op zijn WW-standpunt, dat het CDA de WW niet alleen wil verkorten, maar ook wil verhogen in het eerste jaar.

Rutte reageerde dat hij alles wat wordt gedaan, wil doen met draagvlak en dat hij niet de lasten wil verzwaren. "Als we het slim doen, kunnen we de lasten voor de middenklasse een beetje verlichten."

De CDA-lijsttrekker zei het met Rutte eens te zijn dat er niets gedaan hoeft te worden aan mensen met een flexcontract die drie keer modaal verdienen. Maar hij wees erop dat er onder mensen met een flexibel contract ook veel onzekerheid is. "Dat waren de eerste mensen die op de stoep stonden toen ze door de coronacrisis hun baan verloren."

Ploumen en Segers bespreken acceptatie homoseksualiteit op scholen

Het debat tussen Ploumen en Segers ging over acceptatie, met de stelling "Iedereen moet in Nederland kunnen zichzelf kunnen zijn", die Ploumen had ingebracht. Ze zei dat Nederland lang "een gidsland, een koploper" was op dit gebied, maar dat het nu lijkt alsof Nederland stilstaat of achteruit gaat.

Ploumen zei Segers op een aantal punten te vinden, bijvoorbeeld als het gaat om de antiracismedemonstraties van de Black Lives Matter-beweging. Waar ze hem minder zegt te vinden, is op het gebied van de acceptatie van homoseksualiteit op scholen. Afwijzende opvattingen worden volgens Ploumen beschermd door de vrijheid van onderwijs, maar dat vindt ze een verkeerde interpretatie.

Segers zei blij te zijn met deze stelling, want hij zit naar eigen zeggen in de politiek om kwetsbare minderheden te beschermen. Daarbij denkt hij aan joodse jongeren, maar ook jonge homoseksuelen die omwille van hun geaardheid zijn mishandeld.

Segers: bitter

De CU-leider is kritisch over het standpunt van Ploumen hierin. "Als ik u dan hoor, dat ik zeg: ik sta naast mevrouw Kaag en we strijden tegen een christelijke wind, dan klinkt daar een toon in door. Dan denk ik: hoe wederkerig is die tolerantie?" Hij vindt dat Ploumen hierin "bitter" klinkt over mensen die een religieuze opvatting hebben.

"De school moet vertellen hoe de wet in elkaar zit", zegt Segers. Dat wil volgens hem zeggen dat er wordt verteld dat er een homohuwelijk bestaat. "Een school mag ook zeggen dat de opvatting is dat het huwelijk iets is tussen man en vrouw. U werd pas boos toen Arie Slob het zei."

Kaag en Marijnissen botsen over de euro

Volgens Sigrid Kaag van D66 zijn de Europese Unie en de euro essentiële onderdelen voor de stabiliteit en de verdiencapaciteit van Nederland. Ze heeft het verkiezingsprogramma van de SP erop nageslagen, dat graag een aparte euro wil voor de noordelijke lidstaten. Ze vraagt zich af wat Nederland daarmee zou winnen. SP-lijsttrekker Lilian Marijnissen zegt dat de euro in de huidige vorm op lange termijn niet houdbaar is, en dat Nederland een plan moet hebben klaarliggen zodat we niet overvallen worden door een eurocrisis.

Kaag wijst op het feit dat Nederland flink verdient aan de export naar Zuid-Europese landen en dat een aparte munt voor die landen dat tegen zou werken. "We moeten daarnaast de solidariteitsgedachte blijven versterken. Griekenland zou helemaal kapotgaan als we nu de euro anders zouden aanpakken."

'SP wil alles nationaal doen'

Ook vindt Kaag dat Europese samenwerking niet betekent dat Nederland minder te zeggen heeft over de eigen koers. Een bindend referendum, waar de SP voorstander van is, vindt ze dan ook niet nodig. "We kunnen een groter aandeel in Europa krijgen door koploper te zijn en in samenwerking met anderen keuzes te maken over de economie." Kaag zegt dat het een "natuurlijke reflex" is van de SP om alles nationaal te willen doen.

"Mevrouw Kaag haalt dingen door elkaar", is de reactie van Marijnissen. Als dingen in Europa niet lukken, zoals grote techbedrijven eerlijk belasting laten betalen, dan moet dat juist nationaal geregeld kunnen worden, vindt zij. "Wat schetst de verbazing? D66 blokkeert dat."

Segers en Klaver oneens over het vinden van samenwerking

Het debat tussen Klaver en Segers over de stelling "Nederland wordt alleen groener en socialer als je kunt samenwerken", ging al snel over de discussie over medisch-ethische kwesties, die de ChristenUnie binnen de formatiegesprekken wil bespreken. Klaver vroeg zich af of dat een vrije kwestie is voor partijen die deel gaan nemen aan een coalitie. Ieder Kamerlid moet volgens Klaver zijn "eigen geweten en eigen hart kunnen volgen". Klaver vreest dat dat niet kan met de eisen van de ChristenUnie.

Segers bevestigde dat partijen dat moeten kunnen doen. "Iedereen mag in vrijheid kiezen, maar ik mag in vrijheid kiezen tegen welke prijs ik deel zou nemen aan het kabinet", aldus de CU-lijsttrekker. "Maar dwing mij dan niet om iets uit te voeren waarvan ik vind dat dat heilloos is."

Klimaatwet

Zelf wierp Segers Klaver voor de voeten dat hij de klimaatwet als voorbeeld van een prestatie van samenwerking noemde. "Toen u die wet schreef met Samsom kreeg u handtekeningen van onder andere ons", aldus Segers. Hij wees Klaver erop dat ook andere partijen aanhaakten. "Omdat we zijn gaan praten. Regeren is laveren."

Segers zei dat Klaver draagvlak zal moeten vinden voor klimaat, zorg en kwetsbaar leven. "Waar ik me zorgen over maak dat u het soms lastig vindt om politiek en maatschappelijk draagvlak te vinden. U gaat niet naast boeren staan, toen u praatte over leenstelsel vergat u de studenten", aldus Segers. Klaver reageerde daarop dat Segers niet streng durft te zijn tegen de boeren. "De veestapel is slecht voor onze gezondheid en de woningbouw."

Wilders verwijt Rutte toeslagenaffaire, Rutte hekelt 'schone handen' Wilders

VVD-lijsttrekker Rutte legde Wilders van de PVV de stelling "Alleen met realisme en optimisme komt Nederland uit de crisis" voor. "Je moet wel lef hebben als je Mark Rutte heet om met een stelling over optimisme te komen", riposteerde Wilders meteen. Hij zei dat tienduizenden mensen door de toeslagenaffaire zijn getroffen ook niet meer optimistisch kunnen zijn. Hij verweet Rutte dat die zich gedroeg als "de Emile Ratelband van de politiek".

"U heeft dertien keer de wet overtreden. Iedereen zou achter de tralies zijn gegaan, maar niet Mark Rutte", aldus Wilders. "We zijn bezig om dit te repareren en op te lossen", antwoordde Rutte.

'Langs de zijlijn'

Maar, zei Rutte, Wilders "ontloopt zijn verantwoordelijkheid". Volgens de VVD-lijsttrekker zijn de analyses van Wilders "nog niet eens zo verkeerd", maar draagt hij nooit oplossingen aan en maakt hij problemen zo groter. "U laat uw kiezers in de steek", aldus Rutte.

Wilders zei dat het Rutte alleen te doen is om het torentje, niet om "de Nederlander", die hij zelf "op één" zegt te zetten. Die verweet Wilders weer dat hij "met schone handen langs de zijlijn" blijft staan. Hij wees Wilders erop dat het oplossen van een crisis wat hem betreft stap voor stap gebeurt en zei ook dat daarbij fouten gemaakt kunnen worden.

Klaver en Hoekstra vinden elkaar niet over klimaatprobleem

Jesse Klaver van GroenLinks vindt de klimaatcrisis een grotere crisis dan de coronacrisis - zeker op lange termijn. In debat met CDA-lijsttrekker Wopke Hoekstra zegt hij dat er "al heel lang een taboe zit op het belasten van grote bedrijven". Volgens Klaver zijn dertig bedrijven in Nederland goed voor 40 procent van de CO2-uitstoot. "In plaats van de bedrijven aan te pakken worden nu vaak burgers aangesproken, over dat ze hun huis snel moeten verduurzamen."

Hoekstra zegt echt iets te willen doen aan het klimaatprobleem, maar wel op een verstandige manier. Hij wijst Klaver erop dat diens klimaatplannen, onder meer die voor de luchtvaart, bij doorrekening slechter uitpakken voor het milieu dan de plannen van het CDA. Volgens de lijsttrekker van GroenLinks is dat echter "niet waar".

Klaver zegt dat het CDA en andere rechtse partijen het klimaatprobleem Europees willen aanpakken. Daar is hij niet op tegen, maar in Europa bestaat volgens hem juist een patroon waarbij het CDA en andere rechtse partijen tegen bepaalde klimaatvoorstellen stemmen. In die analyse herkent Hoekstra zich niet. "We moeten dingen Europees afspreken, maar ga geen bedrijven belasten. Vakbond FNV doet een pleidooi aan de politiek: zorg dat er geen banen weglekken. Meneer Klaver, u zit gevangen in uw eigen gelijk."

Klaver blijft erbij dat het probleem is in Europa dat grote bedrijven zoveel emissierechten krijgen. "U doet daar niets tegen, dat is veelzeggend", bijt hij Hoekstra toe. "U wil in Nederland, in Europa en wereldwijd niets doen."

Ploumen en Marijnissen in discussie over eigen risico en ouderenzorg

De stelling van Marijnissen van de SP was een verwijt aan PvdA-lijsttrekker Ploumen: "De verzorgingshuizen sluiten was een historische fout", luidde die. Marijnissen vindt dat alle partijen, "van GroenLinks tot de VVD" hebben bijgedragen aan de sluiting van van de verzorgingshuizen.

Ploumen zegt dat de PvdA het meeste in de zorg en het ook vooral in de ouderenzorg wil investeren. Ze zegt ook dat er onder de PvdA fors is geïnvesteerd in wijkverpleegkundigen. "Als je thuis wil blijven wonen, kun je dat vaak niet in je eentje rooien", aldus Ploumen. Ze wees erop dat mensen thuis vereenzamen, bovendien.

'Boete op ziek zijn'

Marijnissen noemde verder het eigen risico voor zorg een "boete op ziek zijn". "Het is heel oneerlijk dat ouderen en chronisch zieken dat ieder jaar kwijt zijn." De SP wil het eigen risico afschaffen, de PvdA is dat niet van plan. Ploumen: "Wij zouden het willen afschaffen, maar maken de keuze om het te halveren zodat we ook veel kunnen investeren in onderwijs."

De lijsttrekker van de PvdA reageerde verder dat beide partijen veel willen investeren in de zorg, zodat medewerkers "eerlijk loon" kunnen krijgen. "En niet alleen applaus."

Wilders en Kaag botsen op migratie en dragen van hoofddoek

Het eerste debat ging tussen PVV-lijsttrekker Wilders en Kaag van D66 over de stelling "Stop de massa-immigratie", die was ingebracht door Wilders. Hij zei net zo goed te kunnen praten over de zorg, omdat dat nu zo'n belangrijk thema is, maar wat hem betreft is migratie het allerbelangrijke thema. "Worden de mensen thuis in de toekomst een vreemde in hun eigen straat, in hun eigen wijk in hun eigen land?", vroeg hij zich af.

De D66-leider reageerde fel op Wilders. "U klinkt helaas een beetje als een stukgedraaide plaat. U doet het al jaren", zegt Kaag, die vindt dat Wilders lijkt te radicaliseren. Ze zegt liever te kijken naar de klimaat- en kansencrisis. "U zet grote groepen Nederlanders weg alleen op basis van hun identiteit."

Volgens Wilders wil Kaag meer migratieroutes uit Afrika. Hij vindt dat Kaag het klimaat in Nederland "verziekt", zegt hij in reactie op Kaags opmerkingen over de noodzaak voor een discussie over klimaat.

Kaag zegt dat het haar gaat om een humaan asielbeleid en legale migratie. Ze zegt dat Nederland vergrijst en dat migratie dus nodig is. "Ze komen nu al uit Oost-Europa. De vacatures waren niet te vullen voor de crisis." Volgens Kaag haalt Wilders cijfers door elkaar en beledigt hij mensen op basis van hun geloof. Ook verwijt ze hem dat hij niet zou kijken naar het succes van studenten met een buitenlandse achtergrond.

Hoofddoek

Wilders had het erover dat Kaag als minister een hoofddoek droeg bij haar bezoek aan de Iraanse regering. Hij vindt dat Kaag de vrouwen die hun hoofddoek afdeden en daarna geweld zijn aangedaan heeft verraden. "U bent afgelopen jaren naar Iran gegaan, vrouwen werden in elkaar geslagen door politie en u boog met een hoofddoek voor de dictator die daar aan de macht was. U koos de kant van de ayatollah en koos ervoor te buigen. U heeft ze laten vallen als een baksteen."

Terwijl Wilders de woorden "verraden, verraden" bleef zeggen, zei Kaag dat het dragen van het hoofddoek een groter doel diende. Ze zei dat ze naar Iran ging als minister, om veiligheid in regio te bespreken.

Peilingwijzer: VVD nog het grootst, D66 stijgt

Een dag voor de verkiezingen is de VVD in de Peilingwijzer nog steeds veruit de grootste partij, maar de voorsprong loopt wel terug en D66 lijkt in opmars. De partij van lijsttrekker Sigrid Kaag staat nu op 17 tot 19 zetels, 3 zetels meer dan een week geleden, terwijl de partij van Mark Rutte op 34-36 staat, 2 zetels minder dan een week geleden.

De Peilingwijzer is het gewogen gemiddelde van de drie belangrijkste peilingen. D66 is met de PVV en het CDA verwikkeld in een strijd om de tweede plek. Die partijen bleven afgelopen week stabiel. De PVV staat onveranderd op 18-20 zetels, het CDA op 16-18.

Vier nieuwkomers maken inmiddels een kans op binnenkomst in de Kamer: Volt (2-4 zetels), JA21 (1-3 zetels) en BIJ1 en de Boerenburgerbeweging (BBB). Als dat zou gebeuren zou de nieuwe Tweede Kamer 17 fracties tellen.

De stellingen voor het slotdebat

Straks, na het 8 uur Journaal, gaan de lijsttrekkers van de 8 grootste partijen met elkaar in debat. Iedere lijsttrekker heeft een thuis- en een uitdebat. Voor het thuisdebat is een stelling aangeleverd. Hieronder een overzicht:

1. WILDERS - KAAG De stelling van de PVV luidt: "Stop de massa-immigratie."

2. MARIJNISSEN - PLOUMEN De stelling van de SP luidt: "De verzorgingshuizen sluiten was een historische fout"

3. KLAVER - HOEKSTRA De stelling van GroenLinks luidt: "De grote industrie moet een eerlijke prijs betalen voor hun milieuvervuiling."

4. RUTTE - WILDERS De stelling van de VVD luidt: "Alleen met realisme en optimisme komt Nederland uit de crisis."

5. SEGERS - KLAVER De stelling van de CU luidt: "Nederland wordt alleen groener en socialer als je kunt samenwerken."

6. KAAG - MARIJNISSEN De stelling van D66 luidt: "Ik zeg ja tegen Europa en ja tegen de euro."

7. PLOUMEN - SEGERS De stelling van de PvdA luidt: "Iedereen moet in Nederland zichzelf kunnen zijn."

8. HOEKSTRA - RUTTE De stelling van het CDA luidt: "Voor herstel na corona moeten de sterkste schouders meer belasting gaan betalen."

Boerinnen Yvonne en Alien waren zwevende kiezers, en nu?

Zwevende kiezers hebben nog een paar uur de tijd om een definitieve keuze te bepalen. Ook Nieuwsuur sprak met veel mensen die het nog niet wisten. Zijn ze er al uit aan de vooravond van de verkiezingen?

Kleine partijen doen zetelvoorspelling

De kleine partijen hebben uitgesproken hoeveel zetels ze hopen te gaan halen. Eerdmans (JA21) denkt dat zijn partij 5 zetels kan halen, Ouwehand (PvdD) zet in op 10 zetels en Van der Staaij (SGP) hoopt er 4 te halen. Azarkan (Denk) denkt dat zijn partij 5 of 6 zetels kan halen en 50Plus hoopt de huidige 3 te handhaven. Femke Merel van Kooten-Arissen (Splinter) zet in op 2 of 3 zetels. Krol (Lijst Krol) wil niet zeggen hoeveel zetels hij hoopt te halen, wel spreekt hij de hoop uit dat veel partijen in de Kamer komen.

Van Kooten noemt splinterpartijen "de motorolie van het motorblok dat het parlement is". Ze zegt dat ze zich heeft bewezen als afsplitser met de zorgbonus, waar ze zich voor heeft ingezet en die werd overgenomen. Ook vindt ze dat ze zich in de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag heeft bewezen. Ook zegt ze dat grote partijen last hebben van fractiedwang. "Bij hoofdelijke stemmingen zie je dat een fractie van 20 man altijd hetzelfde stemt."

Van Der Staaij van de SGP zegt dat een groot aantal partijen in de Kamer goed kan zijn, maar soms ook "tot zenuwachtigheid" kan leiden. Hij vindt het wel goed dat veel nieuwe geluiden toegang hebben tot het parlement en zegt ook dat Nederland daar in het buitenland om geprezen wordt.

Krol en 50PLUS laten AOW-leeftijd van 65 jaar los

Op de vraag waarom hij verzuimd heeft duidelijk af te bakenen wat een zwaar beroep is in de discussie over de AOW-leeftijd, antwoorde Henk Krol van Lijst Henk Krol dat hij "niet heeft zitten suffen". Krol ziet het liefst dat iedereen die kan werken 45 jaar zou werken tot aan het pensioen. "Mensen die een zwaar beroep hebben zijn vaak eerder begonnen, zij moeten ook de kans krijgen eerder te stoppen." Tegelijkertijd moeten mensen die dat willen, langer kunnen doorwerken, vindt Krol.

Liane den Haan, lijsttrekker van Krols voormalige partij 50PLUS, vindt dat iedereen vanaf 65 jaar een volledige AOW-uitkering zou moeten kunnen krijgen. "Wij vinden bij het nieuwe 50PLUS dat mensen zelf kunnen bepalen wanneer ze met pensioen gaan. Het vastzetten van de AOW betekent ook dat mensen niet langer kunnen doorwerken, dan ontzeg je mensen dus wat." Denk-lijsttrekker Farid Azarkan wil dat de stijging van de AOW-leeftijd stopt, maar vindt het een utopie om terug te gaan naar 65 jaar.

De meeste kleine partijen zijn het erover eens dat Nederland een robuust pensioenstelsel heeft. Femke Merel van Kooten van Splinter zegt dat het triest is dat er al tien jaar niet geïndexeerd is, "want de huidige premies en beleggingsopbrengsten kunnen alles dekken". Ook 50PLUS wil dat de pensioenen geïndexeerd worden. "Niet korten maar storten", aldus het motto van Den Haan.

Simons: '73 zetels in mijn bubbel', krijgt compliment van Azarkan

Sylvana Simons, de lijsttrekker van BIJ1, zei in een video tijdens de uitzending van Nederland Kiest, de Stemming 73 zetels te halen "in haar bubbel". '" De waarheid weten we na 17 maart, maar het gaat goed", aldus Simons. Ze zei in de video vooral mensen te willen aanspreken die niet politiek gemotiveerd zijn.

In reactie op de video zei lijsttrekker Azarkan, een voormalig partijgenoot van Simons, dat hij met Denk veel bereikt heeft. Zo ging het onder meer over politieonderzoek. Hij zegt zich er hard voor te hebben gemaakt om "etniciteit uit algoritmes te halen".

Azarkan complimenteerde de nieuwe partijen die volgens hem "met veel energie" hard werken voor een zetel. Daar zei hij respect voor te hebben. "Wat mij betreft mogen ze komen."

Gesprek met kleine partijen begint met coronamaatregelen

Aan het begin van het gesprek bij Nederland Kiest, de Stemming, van de NOS, ging het over de coronamaatregelen en hoe de kleine en nieuwe partijen daar tegenover staan.

Lijsttrekker Ouwehand van de Partij voor de Dieren zegt dat het voor haar heel belangrijk is dat de zorg niet overbelast raakt, maar dat dat niet het enige is dat telt. Ze wil ook dat bijvoorbeeld de mentale druk van de maatregelen wordt meegewogen. "Dus een aantal maatregelen van het kabinet hebben we gesteun, maar een aantal niet. Bijvoorbeeld een avondklok vonden we veel te ver gaan voor alleenstaanden", zei ze. Ook de coronawet steunde de PvdD niet.

Eerdmans, de lijsttrekker van de nieuwe partij JA21, zegt het belangrijk te vinden dat duidelijk is dat de maatregelen wat hem betreft te streng zijn. Hij haalde ook het standpunt van zijn oude partij aan, die wil dat alles weer open gaat. "Maar dan zijn we weer terug in april van vorig jaar", aldus Eerdmans. Wel wil hij dat er "met beleid" wordt gekeken naar wat er open gaat, daarbij ook in ogenschouw nemend hoe het draagvlak voor de maatregelen is en hoe het mkb hierdoor getroffen wordt.

De SGP zegt bezorgd te zijn over het vaccinatiepaspoort. "Onze zorgen zijn dat de toegang tot de maatschappij straks afhankelijk van vaccinatiepaspoort wordt", aldus lijsttrekker Van der Staaij. Hij zegt een tegenstander te zijn van "simplistische oplossingen" en zegt dat er "balanceerkunst" nodig is om te kunnen bepalen of delen van de samenleving weer open kunnen gaan.

Baudet zegt op laatste moment af voor uitzending Nederland Kiest

De leider van Forum voor Democratie is niet aanwezig in het gebouw van de Tweede Kamer, waar de uitzending Nederland Kiest, de Stemming zojuist is begonnen. Baudet is nog op het Lange Voorhout in Den Haag, waar zijn partij een campagnebijeenkomst houdt.

Hij had toegezegd aanwezig te zijn in de uitzending, waarin de lijsttrekkers van kleine partijen en een aantal nieuwkomers aan het woord komen. Maar Baudet heeft de NOS net voor de uitzending laten weten dat hij "het niet redt" om erbij te zijn.

Nieuwe manier van controleren briefstemmen 'erg duidelijk'

Gemeenten zijn tevreden over de nieuwe manier van beoordelen of een briefstem goed is aangeleverd. Ze kregen dinsdag een nieuwe richtlijn van het ministerie van Binnenlandse Zaken, omdat maandag bleek dat relatief veel briefstemmen terzijde moesten worden geschoven. Een deel van de zeventigplussers had de stempas en het stemformulier in dezelfde envelop gedaan.

In de Brabantse gemeente Bernheeze werd maandag 8,1 procent van de stemmen terzijde geschoven. Die stapel is vandaag opnieuw beoordeeld; nu is nog 4,1 procent ongeldig. In Weert was de foutmarge maandag 6,1 procent. Met de nieuwe regels is dat 1,7 procent geworden.

Een woordvoerder van de gemeente Leeuwarden noemt de nieuwe regels tegenover persbureau ANP "heel erg duidelijk". Volgens de nieuwe regels mogen stembiljet-enveloppen toch geopend worden om te zien of daar per ongeluk een stempas in zit. Als dat zo is en de stempas is geldig, dan wordt de geopende envelop met daarin het stembiljet meteen in de stembus gedaan.

"De werkwijze is weliswaar hetzelfde, maar het feit dat ze nu een belangrijk deel van de foutieve stemmen toch mogen meetellen, geeft een beter gevoel", zegt een woordvoerder van de gemeente Sittard-Geleen na het spreken met vrijwilligers in stembureaus.

Scholieren geven meeste zetels aan VVD, stemmen ook De Feestpartij de Kamer in

Scholieren en mbo-studenten hebben bij de scholierenverkiezingen de meeste stemmen gegeven aan de VVD. De partij is in de speciale verkiezing voor scholieren met 32 zetels de grootste partij geworden. De tweede plaats is voor D66, met 27 zetels. Daarna volgt GroenLinks met 24 zetels. Op de vierde en vijfde plek staan de PVV en Forum voor Democratie, met 10 en 8 zetels. Opvallend genoeg haalt Volt daarna 7 zetels, eentje meer dan het CDA dat er met slechts 6 zetels bekaaid vanaf komt bij de scholieren.

Met deze uitslag zouden de scholieren 21 partijen de Kamer in stemmen. Nieuwkomers die nu nog niet in de Kamer zitten zijn de Piratenpartij (3 zetels), Bij1 (2 zetels), JA21 (2 zetels), de BoerBurgerBeweging (2 zetels), Jezus Leeft (1 zetel) en Jong (1 zetel). Ook De Feestpartij, van Johan Vlemmix, zou genoeg steun genieten van de scholieren om de Kamer in te komen, met 2 zetels.

Dit jaar waren er bijna 50.000 deelnemers aan de scholierenverkiezingen van ProDemos, het Haagse instituut dat onder meer verantwoordelijk is voor de Stemwijzer en rondleidingen op het Binnenhof. Dat is een stuk minder dan vier jaar geleden, toen er 140.000 leerlingen meededen. Volgens de organisatie is de lagere opkomst voornamelijk het gevolg van de pandemie. "Scholen vinden het moeilijker om de verkiezingen te organiseren", zegt Heleen Wever van ProDemos, die erop wijst dat de afgelopen maanden onzeker was of scholen open konden gaan.

Opkomst nu op 10 procent

Op de tweede stemdag voor de Tweede Kamerverkiezingen is het opkomstpercentage gestaag opgelopen. Onderzoeksbureau Ipsos meldt dat de opkomst tot dinsdagmiddag 17.00 uur op 10 procent staat. Na het sluiten van de stembussen maandagavond was dat nog 6 procent. In het opkomstpercentage zijn briefstemmers niet meegenomen.

De stembureaus zijn vandaag nog tot 21.00 uur open, in principe alleen voor kwetsbare mensen. Woensdag zijn alle 9200 stembureaus open van 07.30 uur tot 21.00 uur en dan is iedereen er welkom.

Stemhulpsites melden topdrukte

Nooit eerder was het zo druk op de sites van de StemWijzer en het Kieskompas. Persbureau ANP meldt dat de stemhulpsites op de tweede dag van de Tweede Kamerverkiezingen van dit jaar de eigen records uit 2017 verbreken.

"We zitten nu op 6,75 miljoen gebruikers. In 2017 hadden we er uiteindelijk 6,8 miljoen. Daar komen we vandaag makkelijk overheen", aldus een woordvoerster van de StemWijzer tegenover ANP. Ze verwacht vanavond, als de NOS het slotdebat Nederland Kiest: Het Debat organiseert, een "nieuwe piek".

Ook het Kieskompas meldt topdrukte. "Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen hadden we uiteindelijk ongeveer 1,5 miljoen gebruikers. Deze ochtend zaten we al over de 2 miljoen", zegt een woordvoerder. "Morgen verwachten we ook veel drukte. Ik hoop vooral dat de servers van de website het aantal gebruikers aankunnen."

VVD doet aangifte vanwege bekladde posters

De VVD heeft aangifte gedaan van het bekladden van verkiezingsposters van de partij in de afgelopen tien dagen in de gemeente Woensdrecht. Er werden onder meer Hitlersnorren op de posters met daarop lijsttrekker Rutte getekend.

De aangifte is vrijdag gedaan, laat een woordvoerder van de lokale VVD-fractie weten aan de krant BN DeStem. "Iedereen heeft recht op zijn eigen mening, maar dit soort vandalisme gaat echt een grens over", aldus de woordvoerder.

Techplatforms 'waken' over verkiezingen, maar hoe streng is onduidelijk

Wie in het laatste weekend van februari een krant opensloeg, kwam waarschijnlijk een paginagrote advertentie van Facebook tegen. Een pr-offensief, met de boodschap dat het sociale netwerk 'waakt' over de verkiezingen.

Of het gewenste effect ermee wordt bereikt, is nog maar de vraag. De reputatie van het techbedrijf, net als dat van andere socialemediaplatforms, is niet al te best. Hun algoritmes worden verantwoordelijk gehouden voor de verspreiding van desinformatie en trekken mensen in een filterbubbel. Tegelijkertijd gebeurt er juist veel op sociale media deze campagne.

Rutte: kabinet niet lichtvoetig met briefstemmen omgegaan

Het kabinet is niet te lichtvoetig omgegaan met het briefstemmen, vindt demissionair premier Rutte. Hij zegt verder dat hijzelf zich in eerste instantie niet met de problemen heeft bemoeid en noemt het goed dat minister Ollongren (Binnenlandse Zaken) advies aan de Kiesraad en Raad van State heeft gevraagd. "Dat zijn instanties van naam en faam", aldus Rutte. En in de huidige, "bijzondere omstandigheden" kunnen er volgens Rutte dingen "ontstaan waarvan je zegt: hoe gaan we hier nou mee om".

Rutte denkt dat het "overgrote deel van de Nederlanders" vertrouwen heeft in de tienduizenden vrijwilligers die zich gisteren, vandaag en morgen voor de verkiezingen inzetten.

Kijk hier het gesprek met Rutte terug:

Rotterdams stembureaulid niet meer ingezet na bericht over 'stemmen verscheuren'

De gemeente Rotterdam zet per direct een lid van een stembureau niet meer in, omdat ze op sociale media een bericht had geplaatst, waarin ze schreef: "Als je op Thierry of Geert stemt, verscheuren we je stembiljet", doelend op stemmen voor Forum voor Democratie of de PVV.

De gemeente heeft de stembureaumedewerker ook gevraagd het bericht op Instagram "onmiddellijk" te verwijderen. "De neutraliteit van onze stembureaumedewerkers moet buiten kijf staan", aldus de gemeente in een tweet. De gemeente reageerde op Twitter op een bericht van Forum voor Democratie.

Lijsttrekker Piratenpartij kon ruim dag niet bij zijn Twitter-account

Matthijs Pontier, de lijsttrekker van de Piratenpartij, had zeker meer dan 24 uur geen toegang tot zijn Twitter-account. Wie tot vanochtend de pagina op Twitter opende, kreeg de melding dat het account "tijdelijk is opgeschort". Er was volgens het bedrijf, zo was de uitleg, verdachte activiteit waargenomen. Inmiddels is het account van Pontier weer zichtbaar.

Pontier zegt tegen de NOS dat hij niet weet wat er is gebeurd. Het lukte hem daarnaast dus niet om weer toegang te krijgen. Hij moest zichzelf verifiëren via zijn 06-nummer, maar de code die hij moest ontvangen kwam niet aan. Hij baalde, omdat Twitter voor hem "best een belangrijk kanaal" is om kiezers te bereiken. Pontier heeft ruim 28.000 volgers. Dat zijn er ruim 10.000 meer dan zijn partij zelf op het sociale netwerk heeft.

In een reactie verwijst Twitter naar een pagina met standaard uitleg over waarom een account tijdelijk opgeschorst kan zijn. Het bedrijf wil niet ingaan op de specifieke situatie van Pontier.

Ollongren verwacht geen rechtszaken rond briefstemmen

Demissionair minister van Binnenlandse Zaken Ollongren verwacht geen rechtszaken nu tijdens de verkiezingen is besloten om bepaalde briefstemmen waarbij fouten zijn gemaakt alsnog mee te tellen. "Dit is geen wijziging van de regels, want het oordeel van de Raad van State en de Kiesraad is dat we binnen de wettelijke mogelijkheden deze aanpassing kunnen doen. Het gaat echt over uitvoering, de praktijk op de stembureaus", zo legde ze uit.

Ollongren erkende dat het 'gek' is om zo'n procedure tijdens de verkiezingen aan te passen. Maar volgens haar is de "toegankelijkheid van de verkiezingen ook heel belangrijk". Of de verkiezingen vanwege de aanpassing nog wel betrouwbaar zijn? "Ja, zeker, absoluut", onderstreepte ze.

Rutte tegenover VRT: premier De Croo had mijn broer kunnen zijn

VVD-lijsttrekker Rutte heeft tegen de Vlaamse omroep VRT gezegd dat de Belgische premier De Croo zijn "broer" had kunnen zijn. Hij ziet namelijk veel overeenkomsten met de Croos partij Open VLD. "Zelfrelativering, een beetje kunnen incasseren, jezelf niet te belangrijk maken: dat helpt allemaal", aldus Rutte.

Verder zei Rutte te hopen op een voortvarende kabinetsformatie na de verkiezingen. Want België en Nederland kunnen elkaar "een hand geven" als het gaat om formaties die veel tijd kosten. Rutte: "Het duurt altijd lang, maar een ontslagnemend kabinet van lopende zaken, zoals jullie dat in België mooi zeggen, kan wel blijven handelen. Het is geen ramp, maar het moet ook niet te lang duren. Ik hoop wel dat door corona iedereen zich realiseert dat we snel iets moeten hebben."

Gevangenisdirecteur vreest lagere opkomst

Vanwege de coronamaatregelen zijn er voor de Tweede Kamerverkiezingen geen stemlokalen ingericht in gevangenissen. Gedetineerden onder de 70 jaar kunnen hun stem daardoor alleen per volmacht uitbrengen.

Gevangenisdirecteur Theo Venrooij van de PI Nieuwegein doet er alles aan om te zorgen dat zo veel mogelijk gevangenen gaan stemmen. "Gedetineerden ondergaan een vrijheidsstraf. Hoe meer je verder afpakt en ze niet laat deelnemen aan de maatschappij, hoe groter de kans op recidive", zegt hij tegen RTV Utrecht.

De gedetineerden moeten om te stemmen eerst een kopie van hun legitimatie ophalen bij een bepaalde afdeling. Die geven ze - samen met de volmacht - mee aan een bezoeker. Alle ruim 400 gevangenen kregen eerder al hun stempas per post.

Venrooij vreest wel dat de opkomst onder gedetineerden dit jaar minder is. Liever had hij een eigen stemlokaal ingericht. "Je ziet dat er dan veel meer gestemd wordt. Dan kunnen gedetineerden gewoon zelf hun stembiljet in de bus gooien."

Burgemeester Bernheze is blij dat meer stemmen mee kunnen tellen

De gemeente Bernheze is blij dat minister Ollongren de procedure voor het tellen van briefstemmen heeft aangepast. Gisteren bleek dat 8,5 procent van de ingestuurde poststemmen in de Brabantse gemeente ongeldig was, vooral omdat veel kiezers hun stempas en stembiljet in dezelfde envelop hadden gedaan. Volgens de regels mag die envelop dan niet worden geopend, vanwege het stemgeheim.

Ollongren heeft de procedure nu versoepeld: medewerkers mogen de envelop toch openen om te zien of er inderdaad een stempas en een stembiljet in zitten. Als de pas geldig is, mogen medewerkers van het stembureau het bijbehorende stembiljet gewoon in de stembus doen. Omdat ze het niet hoeven openvouwen, blijft het stemgeheim gewaarborgd.

"We zijn blij dat meer stemmen mee kunnen tellen", zegt burgemeester Marieke Moorman van Bernheze. "We wachten nu de instructie van het ministerie af."

Gisteren bleek het tellen van de briefstemmen in Bernheze behoorlijk lastig:

Klaver: belangrijkste vraag is of huidige coalitie doorgaat of niet

GroenLinks-leider Klaver vindt het jammer dat D66 en de PvdA geen stembusakkoord wilden sluiten met zijn partij, met onderlinge afspraken over bepaalde onderwerpen. Volgens hem speelt VVD-leider Rutte linkse en progressieve partijen uit elkaar en is het belangrijk dat zij elkaar vasthouden. In het NOS Radio 1 Journaal zei hij: "Mijn zorg zit niet zozeer bij de premiersvraag, maar bij de vraag of de huidige coalitie doorgaat of niet. Want ik zie dat de huidige coalitiepartijen best tevreden zijn met elkaar."

Dat Klaver een voorkeur heeft voor een linkse, progressieve regering is bekend. Op sommige campagneposters van zijn partij prijkt niet alleen zijn eigen naam, maar ook die van Sigrid Kaag (D66), Lilianne Ploumen (PvdA) en Lilian Marijnissen (SP). D66-lijsttrekker Kaag zei gisteravond na het EenVandaag-debat overigens dat ze dat "een beetje raar" vindt. "Ik wil mijn eigen verhaal vertellen", zei ze. "Ik hoef niet op de poster van een ander te staan."

Klaver maakt zich daar niet zo druk om. "Ik heb er vertrouwen in dat D66 en GroenLinks elkaar na de verkiezingen weten te vinden", zei hij op NPO Radio 1.

Na het radiogesprek beantwoordde Klaver vragen van lezers/kijkers/luisteraars in een live uitzending op YouTube en Facebook. Kijk hieronder fragmenten terug:

In sommige gevallen mogen 'ongeldige' briefstemmen toch worden meegeteld

In bepaalde gevallen mogen briefstemmen, die niet helemaal volgens de regels zijn aangeleverd, toch worden meegeteld door de stembureaus. Het gaat dan om de gevallen dat het stembiljet samen met de stempas in dezelfde envelop zijn gedaan. Als de stempas geldig is, mag de stembureaumedewerker het stembiljet in de stembus doen.

Minister Ollongren schrijft dit in een brief aan de Tweede Kamer. Zij heeft hierover advies ingewonnen bij de Raad van State en de Kiesraad. Die gaan akkoord met deze werkwijze. Belangrijke afweging is dat in deze gevallen het stemgeheim bewaard kan blijven, omdat de stembureaumedewerker het stembiljet niet hoeft open te vouwen.

In Goedemorgen Nederland zei de minister dat ze het probleem graag wilde oplossen omdat ze zich kan voorstellen dat mensen de fout "onnadenkend" hebben gemaakt. De stembureaus hebben deze verkeerd uitgebrachte briefstemmen apart gelegd, ze hebben ze niet weggegooid. Dus de al uitgebrachte stemmen die binnen de nieuwe instructie vallen zijn niet verloren gegaan, bevestigt Ollongren.

Rutte: waarschijnlijk vandaag nog meer informatie over ongeldige briefstemmen

Premier en VVD-lijsttrekker Rutte heeft als co-presentator van Goedemorgen Nederland gereageerd op de ongeldige briefstemmen. Hij bevestigt dat minister Ollongren in overleg is met de Raad van State en de Kiesraad, "Dit is ervaring die we beginnen op te doen door corona. Ik hou er nu even afstand van, want ik ben ook lijsttrekker." Hij verwacht dat er vandaag nog duidelijkheid komt. Rutte: "Ik hoop dat we alsnog zo veel mogelijk stemmen kunnen meetellen, maar het moet wel rechtsgeldig zijn."

Rutte vindt de uitslag van de verkiezingen wel spannend. De PVV staat nu als tweede partij in de peilingen. Rutte daarover: "Je wilt niet donderdagochtend wakker worden en dat de PVV de grootste is, dan sta je er internationaal wel op." Volgens Rutte wordt er dan in Europa en de VS met argusogen naar Nederland gekeken. Als de VVD de tweede partij wordt, dan wil hij misschien als fractievoorzitter in de Tweede Kamer komen, zei hij. Gebaseerd op de huidige stand in de peilingen is die kans overigens niet zo groot, omdat de VVD al een tijd met de meeste zetels op de eerste plaats staat.

GroenLinks-leider Klaver te gast bij NOS

GroenLinks-lijsttrekker Jesse Klaver is vanochtend te gast in het NOS Radio 1 Journaal. Om 08.30 uur gaat hij een half uur in gesprek met Jurgen van den Berg en Xander van der Wulp.

Daarna beantwoordt Klaver vragen van kijkers/lezers/luisteraars in een live Q&A op de YouTube- en Facebookpagina van de NOS. Je kunt je vragen daar nu al achterlaten in de comments. De livestream is vanaf 09.15 uur ook te zien op NOS.nl.

Verkiezingsdebatten bij de NOS

Vanavond vanaf 20.30 zendt de NOS het programma NOS Nederland Kiest: Het Debat uit, met een-op-een-debatten tussen de lijsttrekkers van de acht grootste partijen. Eerder op de avond, om 19.00 uur, is ook het programma NOS Nederland Kiest: De Stemming te zien op NPO 1, met kleinere partijen die al een (of meer) zetel(s) hebben of daar kans op maken.

Gisteravond stonden zes lijsttrekkers bij EenVandaag ook al tegenover elkaar. Wopke Hoekstra (CDA) en Lilianne Ploumen PvdA), Jesse Klaver (GroenLinks) en Sigrid Kaag (D66) en Mark Rutte (VVD) en Geert Wilders (PVV) gingen in het programma met elkaar in debat.

Oproep om 'foute' briefstemmen mee te tellen

De verkiezingen zijn dit jaar vanwege het coronavirus uitgesmeerd over drie dagen. Gisteren waren sommige stembureaus al open, vooral bedoeld voor mensen uit risicogroepen. Vandaag geldt hetzelfde. Op waarismijnstemlokaal.nl kun je zien waar je in jouw gemeente vandaag al kunt stemmen. Mensen die niet tot een risicogroep behoren, wordt gevraagd om morgen naar het stembureau te gaan.

Zo'n 2,4 miljoen 70+'ers konden de afgelopen weken al per post stemmen. Maar gisteren bleek dat landelijk zo'n 7 tot 8 procent van die briefstemmen terzijde is gelegd. In de meeste gevallen waren de stempas en het stembiljet in dezelfde envelop gestopt. De regels schrijven voor dat die enveloppen niet mogen worden geopend, vanwege het stemgeheim.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten, ouderenbond ANBO en meerdere politieke partijen roepen minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en de Kiesraad op om de 'foute' briefstemmen alsnog mee te tellen. De minister liet gisteravond weten dat ze over de kwestie in overleg is met de Kiesraad.

Welkom!

In dit liveblog houden we je op de hoogte van het laatste nieuws rond de verkiezingen. Het blog van gisteren kun je hier teruglezen.