Rapport: inkomensbeleid is ontoegankelijk en onvoorspelbaar
Het stelsel van inkomensondersteuning is te onvoorspelbaar en ontoegankelijk. Dat is in een notendop een van de conclusies in het nieuwe rapport van de Commissie Sociaal Minimum. Mensen moeten weten waar ze op kunnen rekenen, met meer duidelijkheid en simpele regelingen. Het beleid is te weinig gebaseerd op een realistisch mensbeeld.
"De financiële zekerheid van een grote groep Nederlanders staat onder druk", schrijven de onderzoekers.
De Commissie Sociaal Minimum bestaat uit elf deskundigen op het gebied van sociaaleconomische, juridische en fiscale vraagstukken. Demissionair minister Schouten voor Armoedebeleid gaf de commissie op verzoek van de Tweede Kamer opdracht voor dit onderzoek. In juni kwam het eerste deel van het tweeluik uit en nu deel twee.
In dit rapport gaat de commissie meer in op beleid. Zo wordt geschetst dat de hervormingen van de verzorgingsstaat de afgelopen decennia vaak gepaard zijn gegaan met bezuinigingen, waardoor inkomenshulp steeds gerichter werd en voor een kleinere groep.
De beperktere hulp leidt volgens de commissie enerzijds tot prikkels om te gaan werken, maar tegelijk schuilt in die keuze de veronderstelling dat iedereen kán werken en in staat is verantwoordelijkheid te nemen. "In de praktijk is dat lang niet altijd het geval", schrijven de onderzoekers.
Schouten vindt het heel goed dat er opnieuw is gekeken naar het sociaal minimum en het stelsel van inkomensondersteuning. Ze zegt in een reactie dat bij het opstellen van de begroting dit jaar "nadrukkelijk is gekeken naar de adviezen van de commissie om zo een eerste stap te zetten." Dit tweede rapport moet de minister nog goed bestuderen, zegt ze. "De sociale zekerheid moet voorspelbaar en toegankelijker worden en meer uitgaan van vertrouwen in mensen."
Doolhof aan regelingen
Volgens de commissie is er een doolhof aan landelijke regelingen, lokale regelingen en private initiatieven. Huishoudens krijgen uit onwetendheid of uit angst om fouten te maken vaak niet de hulp waar ze recht op hebben . Of ze worden juist verrast door terugvorderingen omdat ze ergens geen recht op bleken te hebben.
Zoals is gebleken uit het toeslagenschandaal zijn die terugvorderingen ook niet altijd terecht. Duizenden mensen moesten jarenlang onterecht kinderopvangtoeslag (met boetes) terugbetalen omdat ze onterecht werden aangemerkt als fraudeur. Veel ouders belandden daardoor diep in de schulden. Later bleek dat zulke onterechte terugvorderingen ook speelden bij de huurtoeslag, zorgtoeslag en het kindgebondenbudget.
Dat doolhof waar de commissie over spreekt, wordt ook geïllustreerd door het nieuws van eerder dit jaar dat duizenden gezinnen onder het bestaansminimum leven doordat regelingen van de overheid tegen elkaar in werken.
In welke gemeente je woont maakt uit
De verantwoordelijkheid voor de bestaanszekerheid van mensen is steeds meer bij de gemeenten komen te liggen, ziet de commissie. Dat heeft tot gevolg dat de hulp per gemeente verschilt en het dus uitmaakt waar je woont, concludeerde ook de NOS al eerder. Dat verschil kan in de honderden euro's per maand lopen.
Het rapport maakt tevens een groot punt van de positie van kinderen, die nu te kwetsbaar is.
Stelsel onder druk
Veel problemen dus, maar hoe zit het met de oplossingen? Ook die zijn lastig, zeggen de onderzoekers, want het stelsel staat onder druk. Het is te complex, er liggen stapels opdrachten, er zijn verouderde systemen (bijvoorbeeld bij de Belastingdienst) en personeelstekorten (bijvoorbeeld bij uitvoeringsorganisaties). De werklast bij gemeenten is, mede door de corona- en energiecrisis, alleen maar toegenomen. Net als de geldtekorten overigens.
Het rapport kan worden gelezen als een soort samenvatting van conclusies die organisaties en ervaringsdeskundigen al langer trekken.
De armoedegrens moet omhoog, zeiden financiële noodhulpbureaus bijvoorbeeld in december. De planbureaus concludeerden eerder dat het huidige armoedebeleid juist tot méér arme mensen leidt. En zelfs het hoofd Inspectie belastingen, toeslagen en douane wil van het toeslagenstelsel af.
Tegelijkertijd lijkt armoede in Nederland minder een taboe te worden. Zo zijn er inmiddels honderden uitgiftepunten om menstruatiearmoede tegen te gaan, wordt er gratis ontbijt op scholen uitgedeeld en hebben energiecoaches het druk. Ook is de drempel voor de voedselbank verlaagd.
'Pleisters plakken'
Maar op dit soort regelingen is ook geregeld kritiek. Zo uitte de Raad van State vorige week bij de nieuwste Miljoenennota de kritiek dat beleid te vaak is gericht op de korte termijn: "Gaan we nu 25 jaar lang armoedestijging bestrijden met korte koopkrachtmaatregelen?" Ook armoedeorganisaties vinden dat er veel "met pleisters wordt geplakt" en missen structurele oplossingen.
De vraag is wat het nieuwe kabinet gaat doen. Voor de aankomende verkiezingen wordt bestaanszekerheid in ieder geval een van de belangrijke thema's.
