Stikstof, asiel, wonen en een schatkist mét een bodem; het zijn met elkaar verweven problemen die de agenda van de landelijke politiek in 2022 domineerden. En het waren ook problemen waar Den Haag niet echt een antwoord op wist te geven.
Het politieke jaar begint op 10 januari met een nieuwe ministersploeg. Bijna 300 dagen na de Tweede Kamerverkiezingen staat het kabinet-Rutte IV op de trappen van Paleis Noordeinde. Op de bordesfoto is het thema van de afgelopen twee jaar nog duidelijk zichtbaar: de koning en negentien ministers staan netjes anderhalve meter uit elkaar. De twintigste is afwezig, ze zit thuis met corona.
Het gaat om minister van Financiën Sigrid Kaag, de beheerder van een dan nog ogenschijnlijk overvolle schatkist. In het regeerakkoord trekt de coalitie tientallen miljarden (geleend geld) uit voor de klimaat- en stikstoffondsen, Defensie krijgt er miljarden bij, het minimumloon gaat flink omhoog. Enzovoorts.
Nederland is de coronajaren namelijk goed doorgekomen. Mede dankzij de miljarden aan allerhande steunmaatregelen doet de economie het prima. Daarbij is de rente om geld te lenen voor de Nederlandse staat nog steeds laag; in het regeerakkoord wordt gerekend met 0 procent.
Maar de idylle houdt geen stand. De Russische invasie van Oekraïne in februari gooit roet in het eten. Als gevolg van die oorlog rijzen de energieprijzen (en de inflatie) de pan uit. Een koopkrachtdreun dreigt voor de Nederlander en dus kan het kabinet niet anders dan de portemonnee trekken. De brandstofaccijnzen gaan omlaag, minima krijgen een energietoeslag en het minimumloon gaat eerder omhoog dan gepland. Miljarden zijn ermee gemoeid.
De oppositie wil meer en sneller, maar het kabinet probeert nog enigszins de hand op de knip te houden. "We doen al heel veel", zegt premier Mark Rutte in juni. Kabinetsleden wijzen er bij herhaling op dat een oorlog in Europa ons allemaal raakt en dat iedereen moet delen in het verlies.
Lastminuteplafond
Een echt strenge lijn houdt Rutte evenwel niet lang vast. Onder grote druk van de Tweede Kamer wordt op Prinsjesdag last minute de portemonnee nogmaals getrokken, deze keer voor een prijsplafond voor stroom en gas. De geschatte kosten: ergens tussen de 8 en 40 miljard, afhankelijk van de ontwikkeling van de energieprijzen.
Het kabinet redt zich daarmee politiek, maar financieel is het een ander verhaal. De bodem van de schatkist komt steeds meer in zicht. Het risico op een recessie neemt toe en de rente stijgt door, inmiddels staat-ie op 2 procent. Verder valt de economische groei lager uit dan voorzien en lijkt president Poetin voorlopig niet van plan de strijd te staken.
De rem moet erop. "Er is geen gratis geld", aldus minister Kaag in november. "Dat betekent ook nu hervormen om de economie te versterken en de financiën op orde te brengen." Komend jaar wordt in Den Haag gesproken over bezuinigingen, op 'dure' thema's als de zorg en de sociale zekerheid. Ook is niet uitgesloten dat er (verder) gesneden wordt in de miljardenfondsen die nog geen jaar geleden met veel trots werden gepresenteerd.
Mogelijk bezuinigen na een aantal relatief goede jaren is een tegenvaller voor de coalitie. En die zit op meer grote onderwerpen klem. Het meest in het oog springend is de stikstofcrisis. Die woedt al jaren, maar deze zomer lopen de gemoederen heel hoog op. Nederland maakt kennis met massaal wapperende blauw-wit-rode vlaggen, brandende hooibalen op de weg en fileveroorzakende tractoren.
Er komt wel een gespreksleider in de persoon van crisismanager Johan Remkes, evenals een bijbehorend rapport met aanbevelingen en een kabinetsplan. Maar veel van de stikstofaanpak is nog niet ingevuld. Landbouwminister Piet Adema (de tweede alweer van kabinet-Rutte IV) noemt 2023 "een overgangsjaar".
Er moet namelijk nog een landbouwakkoord worden gesloten en daarna komt de uitvoering nog - iets wat niet altijd vlekkeloos verloopt. Ruim drie jaar nadat de hoogste Nederlandse rechter het stikstof- en natuurbeleid onderuit heeft gehaald, weten boeren dus nog niet waar ze aan toe zijn, en is de natuur voorlopig ook niet geholpen.
Van koud hangijzer tot kookpunt
Iets soortgelijks is aan de hand met het onderwerp asiel, een kwestie die altijd sluimert en om de zoveel tijd tot grote problemen leidt. Bij de presentatie van het regeerakkoord is het geen heet hangijzer, maar een paar maanden later komt het toch tot een kookpunt. Het aanmeldcentrum in Ter Apel is vanaf het voorjaar structureel overvol, honderden mensen slapen buiten en de politiek is niet bij machte er echt wat aan te doen.
Overigens gebeurt er heus wel iets. Staatssecretaris Eric van der Burg van Asiel bedelt maandenlang onvermoeibaar bij gemeenten om opvangplekken - met wisselend succes. Ondertussen sluit de coalitie een akkoord om de crisis te bezweren - gezinshereniging wordt daarin moeilijker gemaakt. En er komt na veel vijven en zessen een wetsvoorstel om asielzoekers beter te spreiden over het land.
Maar ook hier is het weer zeer de vraag in hoeverre er echt iets is opgelost. Het beperken van de gezinshereniging ligt (zoals voorzien) juridisch moeilijk. En de spreidingswet - bedoeld om duidelijkheid te scheppen - laat volgens gemeenten juist veel ruimte voor onduidelijkheid, omdat "cruciale punten uit het wetsvoorstel nader moeten worden ingevuld".
Dan is er ook nog de wooncrisis. Het kabinet belooft vanaf 2024 100.000 woningen per jaar te bouwen, want er zijn veel te weinig huizen. Maar dan moeten er wel geschikte locaties zijn, voldoende betaalbare bouwmaterialen, genoeg bouwvakkers en stikstofruimte natuurlijk. En mocht aan al die voorwaarden worden voldaan, voor wie zijn de nieuwe woningen dan eigenlijk?
Verschillende bewindspersonen beloven voorrang aan verschillende groepen. Zo zijn daklozen belangrijk, die hebben immers geen huis. Maar ouderen ook, want de samenleving vergrijst rap. En jongeren dan, die hebben toch de toekomst? Vergeet de statushouders niet; we moeten de asielketen toch ontstoppen? Ondertussen loopt het woningtekort alleen maar verder op.
Geen grote knop
En zo blijven de thema's wonen, stikstof, asiel en de bodem van de schatkist ook volgend jaar ongetwijfeld hoog op de agenda staan. In het laatste Gesprek met de minister-president van dit jaar stelt Rutte dat er nu eenmaal "niet een knop, of een groot besluit is dat je kan nemen" om alles op te lossen.
Maar volgens Rutte is er geen reden tot wanhoop. Want met "hard werken" en het onvermijdelijke "stap voor stap" gaan we een heel eind komen, verwacht de sinds deze zomer langstzittende minister-president van Nederland.