Het prijsplafond voor de energierekening kwam te laat, werd onvoldoende uitgewerkt, is te hoog en geldt ook nog eens - wellicht ten onrechte - voor zo'n beetje iedereen. Dat zeggen betrokkenen met wie Nieuwsuur de afgelopen weken sprak. Bij hen heerst het gevoel dat de miljardensteun wel degelijk nodig was en dat de maatregel rust heeft gebracht. Al slaat het prijsplafond een enorm gat in de begroting. En hoe kom je er ooit weer vanaf zonder dat mensen dat in de portemonnee voelen?
Met een klein zinnetje in de Troonrede kondigt koning Willem-Alexander het gigantische project op 20 september aan: een prijsplafond voor energie. Twee uur eerder was er nog niet eens een definitief plan. Maar na koortsachtig overleg in het Torentje die ochtend, besluiten de bewindslieden over de megadeal die de Staat miljarden gaat kosten. Aanwezig zijn premier Mark Rutte, de ministers Sigrid Kaag (Financiën), Micky Adriaansens (Economische Zaken), Karien van Gennip (Sociale Zaken), Rob Jetten (Klimaat en Energie) en staatssecretaris Marnix van Rij (Financiën).
Niks uitvoerbaar
Drie weken eerder lijkt alles al geregeld. Want bij eerdere onderhandelingen over de miljoenennota is na weken vergaderen een enorm steunpakket afgesproken van 17 miljard euro. Die moet de historische inflatie en het koopkrachtverlies van burgers een beetje behapbaar maken. Al snel wordt duidelijk dat die 17 miljard lang niet genoeg zal zijn, de energieprijs explodeert in die weken.
Het lijkt dan tijd voor noodmaatregelen. Elf dagen voor Prinsjesdag praat het kabinet opnieuw met de energiebedrijven over wat er kan. De gesprekken verlopen moeizaam. Niets is uitvoerbaar, het kabinet zit met de handen in het haar. "Ongemakkelijk dat de overheid het niet zelf kan en kennelijk moet leunen op de energieleveranciers", zegt een betrokkene.
De politieke druk neemt toe. De energieprijs stijgt verder en veel mensen kunnen de kosten niet dragen. Gezinnen en kwetsbaren zitten in de kou, het einde van de prijsstijgingen is nog lang niet in zicht. Maar de ambtenaren van Financiën en Economische Zaken, waar het kabinet op vaart, zeggen dat compensatie onmogelijk is.
Volgens het ministerie van Economische Zaken zal een energieplafond - ook volgens Brussel, zo is de boodschap van het ministerie - de energiemarkt verstoren en de prikkel om zuinig met energie om te gaan wegnemen. Tot frustratie van bewindslieden is het antwoord maandenlang 'nee, er is niets mogelijk'.
Openlijk spreken over de afspraken in de miljoenennota mag ook niet, want dan maait het kabinet het gras weg voor de voeten van de koning. Premier Rutte houdt de lippen stijf op elkaar. "Dit gaan we zo niet meer doen", zegt een betrokkene nu tegen Nieuwsuur. Het kabinet wil voortaan na augustus de hoofdlijnen van de miljoenennota bekendmaken. "In het bedrijfsleven zou je zo ook niet communiceren."
Kunnen we niet zeggen dat we in oorlogstijd zitten?
Op 14 september komen dan ineens de energieleveranciers over de brug: per november is een energieplafond tóch mogelijk. En in een brief van de Europese Commissie staat dat maatregelen om mensen te steunen tijdelijk kunnen worden uitgebreid. Ambtenaren in Brussel hadden dat eerder ook gemeld aan de betrokken ministeries, maar die hadden de mogelijkheden niet gecheckt. Een betrokkene zegt: "Dat was een blinde vlek. Ze hadden het eerder bij Brussel moeten checken of moeten zeggen: 'Jammer dan Brussel!.'"
Na maanden van stilstand en onmogelijkheden moet er volgens het kabinet nu echt snel wat gebeuren. Ondanks dat ambtenaren het een slecht idee blijven noemen - want een maatregel kost al snel 30 miljard euro - voelt het kabinet de druk van de samenleving toenemen.
24 uur voor de Troonrede, op 18 september, lopen ministers en (oppositie)fractievoorzitters de deur van minister Kaag plat. De bewindslieden moeten beslissen wat ze bekend gaan maken: alleen "we kijken naar een prijsplafond" of ook de hoogte en de prijs? Midden in de nacht wordt besloten tot dat laatste.
Maar hoe het kabinet het noodpakket gaat betalen, daar is meteen onenigheid over. "Kunnen we niet zeggen dat we in oorlogstijd zitten? Dan kunnen begrotingsregels soepeler worden nageleefd", oppert een bewindspersoon. De rekening van de maatregelen kan enorm oplopen. Op het moment van het besluit lopen de schattingen uiteen van 10 tot maximaal 40 miljard euro. Inmiddels schat het CPB de kosten op 8,4 tot 13,1 miljard euro. Hoe dan ook, het is een enorme verantwoordelijkheid voor de huidige ministers.
Twee uur voordat de glazen koets gaat rijden, moet het kabinet de laatste knopen nog doorhakken. In de nacht van 19 op 20 september is al besloten dat het prijsplafond iets hoger wordt dan eerder bedacht. Op het allerlaatste moment worden de prijzen vastgesteld: 1,50 per kuub gas en 70 cent voor elektriciteit. Kleine bedragen met een enorm gevolg voor de staatskas. Het kabinet vergeet ook iets: de blokverwarming. In alle haast wordt een regeling voor 600.000 huishoudens overgeslagen.
Huzarenstuk
Dan komt er een eerste persbericht uit het Torentje. Onder embargo, tot de koning heeft gesproken. Een uur later volgt er een tweede bericht, met aangepaste getallen en bedragen. Iets wat nog nooit is gebeurd. Pas dan krijgen ook alle fractievoorzitters de informatie.
Iets over half twee spreekt de koning dat ene zinnetje uit, over het prijsplafond voor energie. Maar zelfs als de koning spreekt, is de deal nog niet definitief. Dat is hij pas om 14.05 uur. "Een huzarenstuk van mogelijk tientallen miljarden", noemen ze het zelf.
Misschien ook wel een beetje gekkenwerk? "Achteraf vond ik het prijsplafond iets te veel", zegt een bewindspersoon. "We hadden het prijsplafond eerder moeten doen", concludeert een ander. "Het is veel te ruim." Of: "Slim is niet altijd hetgeen politiek wenselijk is" en "voor de staatsfinanciën is verlenging ervan niet te dragen".
