'Leger Myanmar voelt zich bedreigd door populariteit Aung San Suu Kyi'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

De moderne geschiedenis van Myanmar is het verhaal van generaals. Generaal Aung San won de onafhankelijkheid van Groot-Brittannië; generaal Ne Win pleegde in 1962 een staatsgreep; generaal Than Shwe bracht tien jaar terug voorzichtig de democratie; en nu de generaals die vannacht opnieuw een staatsgreep pleegden.

De komende tijd zal blijken of deze coup een nieuw hoofdstuk betekent in dat verhaal, of dat er inmiddels genoeg is veranderd in het land om er juist een einde aan te maken.

Het was in ieder geval de afgelopen dagen al duidelijk dat een nieuwe staatsgreep een reële optie was voor het leger. "We zeggen niet dat we de macht zullen grijpen. En we zeggen ook niet van niet", zei een woordvoerder in aanloop naar de installatie van het nieuwe parlement, die vandaag had moeten plaatsvinden.

"In het begin hield men het nog op de gebruikelijke intimidatie van het leger, maar de afgelopen week werd men ongeruster", zegt journalist Minka Nijhuis, die het land vaak bezocht. "Ik heb vannacht nog gemaild met mensen, met wie ik nu geen contact meer krijg. Opgepakt of ondergedoken."

Opmaat tot de staatsgreep waren de verkiezingen van afgelopen november. De eclatante overwinning van Aung San Suu Kyi's NLD was een blamage voor de militairen. Ze hielden nauwelijks meer parlementszetels over dan die ze in de grondwet voor zichzelf hadden veiliggesteld. Weg was het vijgenblad van legitimiteit waarmee het leger invloed wilde houden in de democratie.

Blijkbaar was dat voldoende om een streep te zetten door de voorzichtige hervormingen van de afgelopen tien jaar. "De monsterzege van de NLD is hen rauw op het dak gevallen", zegt Myanmar-kenner Ole Chavannes. "Ze vonden Aung San Suu Kyi door haar enorme populariteit misschien toch te machtig worden."

Militaire dictatuur

Junta's zijn niets nieuws in Myanmar. Van 1962 tot 1988 leidde dictator Ne Win het land met harde hand. Een welvarend, kosmopolitisch land veranderde in een xenofobische internationale paria, geplaagd door sancties.

De militairen die Ne Win aan de kant schoven, waren verbijsterd toen bij verkiezingen in 1990 Aung San Suu Kyi als winnaar uit de bus kwam. De uitslag werd genegeerd, de politica verdween in jarenlang huisarrest en de militaire dictatuur bleef.

Tien jaar geleden sloeg leider Than Shwe onverwacht een andere weg in. Politieke gevangenen kwamen vrij, de censuur werd opgeheven, politieke partijen werden toegestaan en Suu Kyi keerde terug op het politieke toneel. In 2015 won haar NLD makkelijk de eerste vrije verkiezingen in een halve eeuw. De overwinning vorig jaar bekrachtigde haar niet aflatende populariteit.

Ondanks het nieuwe democratische vernislaagje regelden de militairen wel dat er aan hun macht niet getornd kon worden, zegt Nijhuis. "Het was van meet af aan duidelijk dat het leger bepaalde hoever de prille hervormingen gingen.

In de grondwet die ze opstelden hielden ze belangrijke ministersposten in handen en werd een kwart van de zetels in het parlement gereserveerd voor aanhangers, voldoende om grondwetswijzigingen onmogelijk te maken. Ook werd het de regel dat de president geen buitenlandse familie mag hebben, een op maat gesneden regel voor Suu Kyi, moeder van twee Britse zoons.

Hoewel Suu Kyi dus geen president werd, werd ze internationaal gezien als leider van het land. Ze kwam in een moeilijke spagaat, tussen meer hervorming afdwingen en het leger te vriend houden.

Langetermijnstrategie?

Het leidde geregeld tot frustratie bij voormalige medestanders, die Suu Kyi ineens zagen goedpraten waar ze al die jaren tegen gevochten had, zoals het monddood maken van kritische journalisten of het oppakken van dissidenten. Internationaal werd er met verbijstering gereageerd toen de Nobelprijswinnaar het voor het leger opnam door te zeggen dat er geen genocide was gepleegd tegen de etnische Rohingya-minderheid.

"Het is moeilijk te verklaren waarom deze vrouw die in huisarrest zo lang heeft kunnen nadenken over de democratie in het land, er in de praktijk zo weinig van bakt", zegt Chavannes. "Toch is ze ondanks alle buitenlandse kritiek nog ontzettend populair in eigen land. Misschien was het voor haar een long game om toch ook een meerderheid binnen het leger op haar hand te krijgen."

De afgelopen weken liep de machtsstrijd op in het land, een krachtmeting tussen Suu Kyi en legerleider Min Aung Hlaing. "Je zag ze op de rand van de afgrond af steven, want ze konden allebei niet mee terug", meent Nijhuis. "Suu Kyi heeft lang geprobeerd de relatie werkbaar te houden, maar het werd duidelijk dat ze voor haar pragmatisme niks terugkreeg. Toen heeft zij ook gedacht: nu ga ik geen concessies meer doen."

Misschien had ze nog stiekem de hoop dat de militairen dit keer zouden inbinden, speculeert Nijhuis. "Dat de economische belangen van het leger en het feit dat ze internationaal willen meedraaien zwaarder zouden wegen. Maar het is het aloude liedje: als het erop aankomt, draait het om de macht."

Woede, en angst

Vraag is nu hoe de 54 miljoen burgers in het land reageren nu de militairen de klok tien jaar terugdraaien. Vijftig jaar lang lukte het niemand om een vuist te maken tegen het regime, maar nu heeft de bevolking kunnen wennen aan meer zeggenschap - en economische vooruitgang.

"De verworvenheden die de arme Birmezen hebben ervaren als mobiele telefoon en internet zijn nu in een keer door het leger afgepakt. Ik denk dat de woede heel groot zal zijn", zegt Chavannes.

Hij ziet bekenden uit het land protesteren door hun profielfoto's op sociale media op zwart te zetten. Tegelijkertijd hoort hij van contacten dat de NLD-vlaggen die de afgelopen dagen overal wapperden angstvallig zijn binnengehaald.

"Mensen zijn woedend, maar ook heel bang. Er wordt op straat niet met elkaar gepraat en de angst is in de ogen te zien. Het leger heeft dit goed voorbereid, dus ze zullen zich ook op volkswoede hebben voorbereid. De komende dagen worden voor de Birmezen heel spannend."