Saudi-Arabië van conservatieve moslimmacht naar wereldse Golfstaat: wat zit erachter?

• Sheily Belhaj

Kroonprins Mohammad bin Salman van Saudi-Arabië lijkt in een sneltreinvaart de conservatieve golfstaat te veranderen in precies het tegenovergestelde. Hij wil dat het land terugkeert naar een gematigde islam en dat er een enorme toeristische stad wordt gebouwd, waar bovendien zonne-energie wordt opgewekt.

Staat Saudi-Arabië daadwerkelijk aan de vooravond van een razendsnelle transformatie? En wat zit er achter deze plannen?

Einde van olietijdperk

Saudi-Arabië werd ooit in één klap steenrijk door de vondst van olie. Daardoor is zorg in het land gratis, betalen de inwoners amper belasting en hebben duizenden verwanten van het koningshuis nog nooit een dag in hun leven hoeven werken voor hun geld.

Maar aan dat tijdperk lijkt een einde te komen, zegt correspondent Marcel van der Steen. "Er is wereldwijd steeds meer aandacht voor duurzame energie. Saudi-Arabië beseft dat het nieuwe inkomstenbronnen moet zoeken, zodat het niet meer afhankelijk is van olie."

Koning Salman gaat dat met zijn 82 jaar en kwakkelende gezondheid waarschijnlijk niet meer voor elkaar krijgen. Daarom schoof hij eerder dit jaar zijn zoon naar voren als nieuwe kroonprins.

Volgens Saudi-Arabië-kenner Paul Aarts is Mohammad bin Salman "het oogappeltje van de koning". Hij is pas 32 jaar oud, maar behalve kroonprins ook minister van Defensie. Daardoor is hij ook verantwoordelijk voor de oorlog die het land voert tegen Jemen.

En dan is Bin Salman ook nog eens het gezicht van 'Saudi Vision 2030', een plan om Saudi-Arabië in dertien jaar op allerlei gebieden vooruit te brengen. "Ongeveer 40 procent van de jonge twintigers in Saudi-Arabië is werkloos", zegt Aarts. "Zij hebben wel diploma's, maar kunnen geen baan vinden. Het is nu aan Mohammad bin Salman om de economie te herstructureren."

Toerisme

Bin Salman wil dat de economie van Saudi-Arabië zich meer gaat richten op defensie, mijnbouw en technologie. Zo moet er op termijn jaarlijks 100 miljard dollar binnenstromen uit andere branches dan de olie-industrie.

Saudi-Arabië is ook al een paar jaar bezig met het ontwikkelen van duurzame energie, maar deze week kwam de klapper. Het land gaat maar liefst 425 miljard euro steken in de bouw van een megastad, ter grootte van België. Daar moet alles samenkomen: nieuwe energie, nieuwe industrieën en toerisme.

Niet alleen de hervormingsplannen zijn rigoureus en opvallend. Mohammad bin Salman schopt ook hard tegen heilige huisjes. In dit geval: de wahabitische en zeer strikte interpretatie van de islam.

Tijdens een presentatie van de nieuwe megastad zei hij: "Saudi-Arabië hoe het nu is, is niet Saudi-Arabië. Wij moeten terug naar een gematigde islam. 70 procent van onze bevolking is jonger dan dertig. We willen niet de komende dertig jaar van onze levens verpesten door vast te houden aan extreme ideeën."

Eerder dit jaar tekende vader Salman al voor de gedeeltelijke opheffing van het voogdijschap over vrouwen en voor de opheffing van het rijbewijsverbod voor vrouwen. De religieuze politie is door aanpassingen van Bin Salman nu al minder aanwezig in het straatbeeld.

Saudi-Arabië stond de afgelopen decennia te boek als een land met heel strikte regels. Zo was het onmogelijk om een filmpje te pakken, omdat er geen bioscopen waren. Openlijk daten zoals bij ons, kon niet. Voor vrouwen golden kledingregels. Dat begint langzamerhand allemaal te veranderen.

Het is niet altijd zo streng geweest, vertelt Paul Aarts. "Saudi-Arabië was nooit Parijs, maar je kon vroeger wel naar de bioscoop. Het was allemaal wat losser".

Sharia

Dat veranderde in 1979. Een groep islamitische extremisten bezette toen de grote moskee in Mekka en eiste dat er een striktere naleving van de sharia, de islamitische wetgeving, werd ingevoerd. "Het koningshuis reageerde daarop met een politiek van islamisering en het was gedaan met de vrije publieke sfeer."

Maar dat was een vergissing, zegt Bin Salman nu. Marcel van der Steen: "Het is logisch dat hij nu met zo'n uitspraak komt. Om toeristen naar de nieuwe stadstaat te trekken, is het wel een vereiste dat er vrijheid is. Nu kent het land eigenlijk alleen religieus toerisme, in de vorm van de pelgrimstocht hajj."

Ook de Saudiërs zelf gaan momenteel liever op vakantie naar plekken waar meer vrijheid en ruimte voor vermaak is. Naar Noord-Afrika of Europa, maar ook naar plaatsen in de regio. Van der Steen: "In Dubai wordt wel alcohol geschonken in hotels en mogen vrouwen wel in bikini op het strand liggen."

De nieuwe vrijheden zijn er niet alleen om toeristen te trekken. Een gematigde islam is volgens Van der Steen ook bevorderlijk voor de binnenlandse nieuwe economie. "Dat er nu in rap tempo meer vrijheden komen voor vrouwen, valt ook samen met het plan om meer vrouwen aan het werk te krijgen."

Nu werkt 22 procent van de Saudische vrouwen, maar dat aantal moet flink omhoog, schrijft prins Salman in zijn plan voor 2030.

Pragmatisch

Bin Salman maakt zich met zijn hervormingen ook populair bij jongeren, zegt arabiste en juriste Laila al-Zwaini: "Hij is heel pragmatisch. Een groot deel van de jongeren heeft in het buitenland gestudeerd en is gefrustreerd door de strikte regels en het gebrek aan werk in het thuisland. Mohammad bin Salman weet dat hij door dit soort maatregelen de steun krijgt van de jonge meerderheid van de bevolking."

Hoewel de uitspraken en plannen van de kroonprins door de internationale pers worden opgepikt, zijn kenners kritisch. Van der Steen: "Veel mensen denken dat de hervormingen niet voortkomen uit een daadwerkelijke overtuiging dat het land toe is aan hervorming."

Want als Bin Salman van Saudi-Arabië daadwerkelijk een progressief en modern land wil maken, waarom wordt er dan niks gedaan aan de politieke onvrijheid, vraagt Laila al-Zwaini zich af. "Politieke of religieuze dissidenten worden nog altijd opgepakt en vastgezet. In sommige gevallen volgen zelfs lijfstraffen of de doodstraf. Vrijheid van meningsuiting, kritiek op het koningshuis, vrijheid van religie, zelfs binnen de islam, daar is geen sprake van."

Tegenstrijdig beeld

Die repressie tegenover dissidenten neemt de afgelopen twee maanden zelfs toe, concludeert Aarts: "De afgelopen weken zijn er tientallen dissidenten opgepakt, van conservatieve tot liberale critici." Een zorgelijke tendens vindt hij, want Saudi-Arabië creëert nu voor de buitenwereld het imago van een open minded land in wording, terwijl het dat niet is.

"Dat imago is belangrijk voor Saudi-Arabië", zegt Al-Zwaini. Dit soort hervormingen leiden af van alles wat niet goed gaat, zoals ook de oorlog in Jemen. Mohammad bin Salman dacht die klus wel even te klaren, maar die oorlog is geëscaleerd en heeft al veel geld en mensenlevens gekost." Daarnaast is het ook de bedoeling dat landen gaan investeren in het mega-project. Al-Zwaini: "En dat doen we ook. Behalve de kritische noot van Nederland in de VN-Mensenrechtenraad onlangs, staan Europese landen en de VS gewoon vooraan in de rij om economisch een graantje mee te pikken."