Slowaakse premier viel al over moord op journalist, betogers willen meer

• Tomas Riemens

  redacteur Online

In heel Slowakije zijn tienduizenden mensen de straat op gegaan om te demonstreren tegen de regering. Ze willen dat er nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven. Het EU-land verkeert in een politieke crisis sinds de moord op onderzoeksjournalist Ján Kuciak. De regering van premier Fico is al over de zaak gevallen. Maar of er onder zijn opvolger echt iets verandert, valt te bezien.

"Alleen als Slowaakse media deze corruptiezaak tot de bodem uitzoeken, gebeurt er misschien écht iets", zegt Tom Nicholson, een Canadese journalist die 25 jaar voor Slowaakse media schreef en sinds enkele weken terug is in Noord-Amerika. Hij kende Kuciak, die vorige maand werd doodgeschoten.

'Marionet als nieuwe premier'

Nicholson verwacht niet dat de nieuwe premier Peter Pellegrini de corruptie aanpakt. Pelligrini is een partijgenoot van Fico en is op zijn advies aangesteld. Volgens Slowaakse analisten houdt de vertrekkende premier zo een flinke vinger in de pap.

"Hij is een marionet", zegt de Canadese journalist. "De manier waarop Pellegrini werd geïntroduceerd, zei genoeg." Premier Fico kondigde zijn vertrek aan en presenteerde zijn opvolger, die zelf geen woord zei. Voor en na zijn mededeling stond Fico met een grote glimlach op zijn gezicht.

En dat na een wekenlange crisis, corruptie-aantijgingen, buitenlandse bemoeienis en de grootste protesten sinds de val van het communisme.

Het begint allemaal op 25 februari, als de 27-jarige Ján Kuciak en zijn verloofde Martina Kusnirova worden overvallen en doodgeschoten in hun huis in het dorp Velka Maca, op zo'n zestig kilometer van de hoofdstad Bratislava. De lichamen worden 's avonds gevonden door de politie. Het is de eerste keer dat in Slowakije een journalist wordt vermoord.

"Een enorme schok", zegt Nicholson. "Ján werkte voor de nieuwssite Aktuality.sk en deed vooral aan data-journalistiek. Hij stond niet bekend als de journalist die misdadigers confronteerde. Dat uitgerekend hij zou worden vermoord, had niemand verwacht."

Omvangrijk corruptieschandaal

Al snel legt de Canadees het verband met een onderzoek waar Kuciak mee bezig was. De Slowaak onderzocht banden tussen de regering en de Italiaanse maffia, iets waar Nicholson zelf ook al vaak over heeft geschreven. De affaire raakt de hoogste politieke kringen in Slowakije: topadviseurs van premier Fico zouden zaken doen met machtige figuren van de 'Ndrangheta-clan.

Aktuality duikt op de zaak en doet enkele dagen na de moord een omvangrijk corruptieschandaal uit de doeken. Beschreven wordt hoe Italianen in Slowakije fraude plegen met EU-subsidies. Centraal in het onderzoek staat Maria Trosková, een voormalig toplessmodel en sinds drie jaar de assistent van premier Fico.

Zij blijkt de 42-jarige Italiaan Antonin Vadala te kennen. Hij bezit enkele landbouwbedrijven in Slowakije, was een tijdlang zakenpartner van Trosková en kent ook Viliam Jasan, een andere topadviseur van Fico. Nicholson: "Dat hij en andere Italianen sinds de jaren 90 schimmige zaken deden in Slowakije, was al bekend. Alleen was het niet duidelijk of het ook echt om criminelen ging."

Dat verandert als Vadala vorig jaar in beeld komt bij de Italiaanse autoriteiten bij een onderzoek naar cocaïnehandel met Zuid-Amerika. Vadala wordt genoemd als de spil in een handelsnetwerk dat ook via Slowakije loopt.

Fico roept in de media nog iets over onterechte beschuldigingen, maar de geest lijkt uit de fles. De minister van Cultuur treedt af en de oppositie roept op tot protesten. Die volgen op vrijdag 2 maart. Een week later gaan in Bratislava opnieuw tienduizenden Slowaken de straat op. Zij vragen om het aftreden van Fico. Het zijn de grootste protesten sinds de val van het communisme in 1989.

In de tussentijd heeft de Slowaakse politie zeven Italiaanse verdachten, onder wie Vadala, opgepakt en na een dag weer vrijgelaten vanwege een gebrek aan bewijs. De autoriteiten zeggen dat ze er alles aan doen om de daders te pakken. Nicholson betwijfelt dat. "Politie en justitie staan onder controle van de politiek. In het verleden zijn er alleen dingen gebeurd als andere landen zich ermee bemoeiden."

Voor het oog van Europa

Vadala wordt deze week opnieuw gearresteerd, maar pas nadat als een Italiaanse rechter een Europees arrestatiebevel heeft uitgevaardigd. Niet alleen Italië bemoeit zich met de zaak, ook vanuit Brussel klinken kritische geluiden. Op woensdag 7 maart reist een delegatie van het Europees Parlement naar Slowakije om informatie over de moord te verzamelen.

De Europarlementariërs worden met alle egards ontvangen door de regering in Bratislava, ziet correspondent Arjan Noorlander die met de delegatie meereist. "Er is in alle openheid met de president, journalisten en functionarissen gesproken."

Uit de gesprekken komen een hoop problemen naar voren. "We troffen een diep verdeelde samenleving aan", schrijft het Nederlandse delegatielid Sophie in 't Veld (D66) op Facebook. "Die tweedeling zagen we ook binnen overheidsinstanties: een deel ziet de overheid als zelfbedieningswinkel en een deel streeft oprecht naar een moderne en transparante overheid."

De EU-afgevaardigden concluderen dat veel geld uit Brussel verkeerd wordt besteed en in de zakken van machthebbers belandt. Noorlander: "Door voor het oog van al die Europese cameraploegen te laten zien wat er allemaal mis is in Slowakije hebben de Europarlementariërs de druk flink opgevoerd."

Nadat de delegatie is teruggekeerd, veroordeelt het Europees Parlement de Slowaakse regering in harde bewoordingen en roept Europol op onderzoek te doen. "Maar het zal vooral bij woorden blijven", denkt Noorlander. "Echte maatregelen kan Brussel op dit moment niet nemen. De hoop is dat er iets verandert nu alle regeringsleiders in Europa er iets van vinden."

Volgens Nicholson zijn Slowaken gevoelig voor druk van buitenaf. "Ze vinden het belangrijk wat buitenlanders van Slowakije vinden." De pers kan een belangrijke rol spelen, zegt hij. De onafhankelijke Slowaakse media zijn vastbesloten de corruptie voor het voetlicht te brengen.

Sinds de moord op Kuciak schrijven de media in het land bijna nergens anders over. Aktuality.sk publiceerde kort na zijn dood het artikel waar hij aan werkte en volgt net als andere Slowaakse nieuwssites de ontwikkelingen in het politie-onderzoek op de voet. Ook in Italië zijn de activiteiten van de Italiaanse maffia in Slowakije nieuws.

'Corrupter dan gedacht'

Maar of het ook echt Italianen waren die Kuciak en zijn vriendin eind februari doodschoten, moet nog blijken. "Het kunnen ook de Albanese gangsters zijn geweest waar de maffia mee werkte, of misschien zijn de daders wel Russisch", zegt Nicholson, die zelf volgende week een getuigenis aflegt bij de politie-attaché van de Slowaakse ambassade in Canada.

Wat wel duidelijk is, is dat de politieke elite in Slowakije corrupter is dan gedacht. En dat de criminelen in het land niet terugdeinzen voor zwaar geweld. Nicholson. "Dat was misschien wel de grootste schok na de moord op Ján: dat Slowakije niet het land was dat we dachten dat het was." Gezien de massale protesten van de afgelopen weken lijkt de bevolking zich daar niet bij neer te willen leggen.

Volgens de Canadese journalist hangt veel af van de protesten die vandaag zijn aangekondigd. "Als dan opnieuw blijkt dat de Slowaken echt boos zijn, dan wordt de politiek misschien ook wakker. Is de opkomst laag, dan gaan we op dezelfde voet verder." Alleen al voor de protestmars in Bratislava hebben zich op sociale media zo'n 51.000 mensen aangemeld, schrijven Slowaakse media.

Of hij zelf na 25 jaar journalistiek onderzoek in Slowakije nog gelooft in verandering? "Het klinkt deprimerend, maar eerlijk gezegd niet."