'Het Westen negeerde jarenlang signalen van Poetins agressie'

Hoe ouder hij werd, hoe meer het leven van Moestafa Najem in het teken ging staan van de strijd tegen Rusland. Hij ontvluchtte Afghanistan in 1990, startte in Oekraïne in 2013 de anti-Russische Maidan-protesten en werd minister onder president Volodymyr Zelensky. Nu is hij verantwoordelijk voor de wederopbouw, al staat zijn overheidsdienst twee jaar na de Russische invasie nog vooral in "overlevingsmodus".

"We moeten dit kwaad eindelijk stoppen", zegt de oud-journalist en oud-minister in gesprek met Nieuwsuur. "Het voeren van dat gevecht is misschien wel het lot van mijn generatie." Hij betoogt dat westerse landen die confrontatie decennialang uit de weg zijn gegaan; ze vonden handel met Rusland belangrijker dan het beschermen van democratische waarden en het bestrijden van agressie.

Ook Oekraïne zelf heeft te lang de deuren open laten staan voor Russische invloed, erkent Najem. Vóór 2014 had het land een pro-Russische regering onder leiding van president Viktor Janoekovytsj. Zeker in het oosten leefden onder een groot deel van de bevolking pro-Russische sentimenten.

Die houding was volgens Najem mede het resultaat van manipulatie door de Russische overheid. "Kijk wie er nu het belangrijkste doel is van de Russische agressie: de bevolking in het oosten, in precies die regio's waar men dacht een band met Rusland te hebben en waar men ooit voor Janoekovytsj stemde."

Propaganda was een belangrijk onderdeel van die manipulatie, maar ook corruptie. Door omkoping en dreigementen bewoog de Oekraïense overheid na de Koude Oorlog lang mee met de grillen van Moskou, zegt Najem. "Dat is de zonde die Oekraïne dertig jaar zwak heeft gehouden."

Najem begrijpt weinig van de westerse terughoudendheid om wapens te leveren:

Westerse landen hebben het allemaal veel te lang laten gebeuren, vindt Najem. Hij wijst erop dat er al decennialang signalen waren van Poetins echte intenties. Als premier leidde hij in 1999 het keiharde Russische optreden in Tsjetsjenië en in 2008 viel hij Georgië binnen, volgens hemzelf om de etnisch Russische bevolking te beschermen.

Poetin hielp bovendien dictator Bashar al-Assad met verregaande luchtaanvallen boven Syrië en liet in eigen land duizenden activisten en oppositieleden vermoorden of gevangenzetten. Najem: "Het hield de politiek leiders van de Europese Unie en de Verenigde Staten allemaal niet tegen om handen te schudden met meneer Poetin."

Als Oekraïne in 2008 het NAVO-lidmaatschap toegezegd had gekregen, had Rusland veel makkelijker gestopt kunnen worden, volgens Najem. "Nu, natuurlijk, moeten we er levens voor opofferen."

Revolutie

Het was uiteindelijk de Oekraïense bevolking zelf die de Russische invloed niet langer pikte. Toen Janoekovytsj in november 2013 na druk vanuit Rusland een belangrijk verdrag met de Europese Unie weigerde te ondertekenen, gingen Oekraïners met honderdduizenden de straat op. Ze werden aangespoord door berichten op sociale media van activisten, onder wie Najem. "Tot dan toe was het verzet tegen de regering heel verdeeld. Maar op dat moment lieten we zien met hoeveel we waren."

In februari 2014 escaleerden de protesten: bij confrontaties tussen betogers en de oproerpolitie vielen meer dan honderd doden en duizend gewonden. De revolutie leidde uiteindelijk tot het afzetten van president Janoekovytsj en de ondertekening van het verdrag met de EU.

Annexatie

Maar ondertussen zag Poetin zijn kans schoon om de Krim te annexeren, waar de protesten ook tot onrust hadden geleid, maar waar de bevolking veel meer Russisch gezind was. In de chaos steunde het Kremlin ondertussen ook pro-Russische opstanden in het oosten van Oekraïne, die Poetin vervolgens als rechtvaardiging gebruikte voor zijn poging de gebieden te annexeren.

"Toen we gingen protesteren, hadden we die consequenties niet overzien", zegt Najem. "Nu begrijpen we dat de Maidan-protesten en alles erna niet gebeurde vanwege een Facebookbericht of een verdrag. Het is allemaal een voortzetting van de historische strijd van het hele Oekraïense volk voor onafhankelijkheid."

Zelfs na de invasie van de Krim en de annexatiepoging van Oost-Oekraïne schoot het Westen Oekraïne niet te hulp. Wellicht trapte het Westen in Poetins narratief dat de bevolkingen in die gebieden eigenlijk Russisch waren, zegt Najem. In dezelfde val trapten Europese landen in de Tweede Wereldoorlog toen ze Hitler zijn gang lieten gaan bij de inname van het Tsjechische Sudetenland, zegt hij. "Veel bewoners daar zagen zichzelf als Duitsers."

Net zoals Poetin de Krim en de Donbas gebruikte, zo gebruikte Hitler het Sudetenland om de weerstand van de Europese mogendheden te testen, zegt Najem. Niet lang nadat Hitler Sudetenland bezette, bezette hij heel Tsjechië, "dankzij de zwakte van de Europese landen".

Handel boven waarden

Toch denkt Najem dat iets anders dan de naïviteit over Poetins intenties een grotere rol speelde. Westerse politici stelden simpelweg de economie boven veiligheid en democratie, zegt hij. "Het ging om geld, om handel. Russische beïnvloeding om Europese politici te laten pleiten voor, bijvoorbeeld, de Nord Stream-gasleidingen, hielp daarbij."

Hoe dan ook bleek Poetins aanname dat een groot deel van de Oekraïners best bij Rusland wilde horen, een grote misrekening. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Belarus, zegt Najem, was er in Oekraïne een luid pro-westerssentiment. "De Oekraïners waren niet, zoals Belarussen, moedeloos door decennialange overheidsrepressie. Ze zijn niet geïnfecteerd met angst."

Cruciaal voor het succes van het Oekraïense verzet in de eerste maanden van de invasie was volgens Najem ook het optreden van president Zelensky. "Als jouw leider in de hoofdstad blijft, ondanks moorddreigingen, is dat een enorm krachtig signaal. Het is het beste bewijs dat Oekraïne niet opgeeft."

'Russische dreiging blijft'

Dat de strijd op het slagveld nu, twee jaar na de invasie, veel moeizamer gaat, is voor Najem geen reden om terug te deinzen. "In de Tweede Wereldoorlog vroeg ook niemand zich af: er vallen veel doden dus moeten we wel blijven vechten? Het kwaad moet nou eenmaal worden gestopt."

Dat moet niet worden opgevat als een pleidooi voor de vernietiging van Rusland, benadrukt hij. "Hoe eerder wij Oekraïners inzien en accepteren dat Rusland ook na de oorlog zal blijven bestaan, hoe volwassener we als land en als volk zijn. We moeten altijd dreigingen vanuit Rusland blijven verwachten."

Dat moet ook de les zijn voor Europese landen, is Najems oproep. "Ik ben blij dat al die landen nu verenigd zijn en opstaan tegen deze dreiging. Maar zonder erkenning dat ze Poetin niet goed hebben ingeschat, houd je altijd het risico dat het weer een keer misgaat."