Poetin en Zelensky om tafel? Dit is waarom onderhandelen nog taboe is

• 

  Coen Nij Bijvank

  redacteur Nieuwsuur

Wat voor Oekraïne het jaar van het langverwachte tegenoffensief moest worden, liep uit op een teleurstelling. De kans op een overduidelijke Oekraïense overwinning op het slagveld is, in ieder geval voorlopig, vervlogen.

Ondertussen sneuvelen er wel veel militairen en vrijdag viel Rusland Oekraïense steden aan via de lucht. Toch ziet president Zelensky het absoluut niet zitten om dan maar vredesonderhandelingen aan te gaan. Ook het Kremlin zegt niet te willen praten; Poetin lijkt te denken dat hij de tijd aan zijn zijde heeft. Wat zijn dan nog de uitwegen uit deze oorlog? Zijn vredesbesprekingen uiteindelijk niet onvermijdelijk?

Op dit moment zit de oorlog in een patstelling; grote doorbraken aan de frontlinie zijn er al een tijdlang niet. Ondanks enkele Russische militaire successen komen de einddoelen van Poetin (waaronder het "demilitariseren" van Oekraïne) net zo min dichterbij als die van Oekraïne (herovering van Oost-Oekraïne en de Krim).

Oost-Europadeskundige Bob Deen ziet ruwweg vier scenario's voor de komende tijd. Waar Zelensky op hoopt, is dat Oekraïne alsnog door de Russische linies breekt bij een nieuw offensief mét westerse F-16's en meer wapens. Maar: "Dan moet Oekraïne massaal mobiliseren, maar daartegen zie je veel weerstand." Ook in de legertop is er onenigheid over de te voeren strategie.

Stug doorvechten

Oekraïne kan er ook voor kiezen om in het defensief te gaan en te hopen dat Rusland de slijtageslag uiteindelijk opgeeft. Deen: "Oekraïne moet dan accepteren dat het oosten op korte termijn niet wordt bevrijd."

Het probleem: Rusland heeft een veel grotere voorraad potentiële manschappen. Rusland kiest dan ook voor een strategie van stug doorvechten, zegt Deen. De hoop van het Kremlin is dat Oekraïne instort of opgeeft. Dit is het derde scenario.

Er zijn nu echter geen signalen dat de oorlog snel beslist wordt. Deens vierde scenario lijkt daarom het meest waarschijnlijke: een voortzetting van de patstelling. "Mogelijk zien Kyiv en Moskou dan uiteindelijk in dat de strijd niet te winnen valt en dat ze beter kunnen gaan onderhandelen."

Maar voorlopig gokt Rusland op de lange termijn. Deen: "Het is Rusland vrij goed gelukt om over te schakelen op een oorlogseconomie. Poetin denkt dat hij kan winnen door Oekraïne uit te putten."

"Poetin is vol vertrouwen over de komende tijd", beaamt Maria Snegovaya, onderzoeker bij het Amerikaanse Centrum voor Strategische en Internationale Studies. Door de opstand van Wagner-leider Prigozjin leek Poetins positie even onder druk te staan, maar Snegovaya verwacht geen verder, grootschalig verzet. "Russen accepteren veel gevolgen van de oorlog, ook als die hun schaden. De propaganda vanuit het Kremlin helpt daarbij."

Deen: "Russen zijn fatalistisch ingesteld en vinden het niet zo erg als hun leven langzaam iets slechter wordt. Ze zullen zich pas massaal roeren als hun situatie echt heel snel verergert."

'Poetin gokt op Trump'

Momenteel is het juist de Oekraïense bevolking die zich zorgen maakt. "Bij veel Oekraïners die ik spreek heerst een gevoel van uitzichtloosheid", zegt Deen. "Ze voelen zich in de steek gelaten."

Veruit de meeste Oekraïners willen dat het land doorvecht tot het heeft gewonnen, bleek recent uit een opiniepeiling, maar de steun voor de oorlog neemt wel af. Ondertussen groeit de steun voor vredesonderhandelingen licht.

Grootste punt van zorg: de Amerikaanse militaire en financiële steun, waar het Oekraïense leger grotendeels van afhankelijk is. Het Congres is nog niet akkoord met een groot steunpakket van 61 miljard dollar en onder Republikeinen klinken steeds meer stemmen om helemaal met de steun te stoppen.

Poetin hoopt dat Donald Trump - die zich regelmatig positief heeft uitgelaten over Poetin - de presidentsverkiezingen in november wint, en dat hij de wapensteun helemaal stopt. "Tot die verkiezingen zal hij zeker niet willen onderhandelen over vrede", zegt Deen. "Hij denkt dat er meer te halen valt met Trump in het Witte Huis."

Taboe

Tegelijkertijd vertrouwt ook Zelensky nog te veel in de haalbaarheid van zíjn doelen om nu te gaan praten. Voor zijn westerse bondgenoten is het taboe om überhaupt gesprekken te opperen, zegt Deen. "Zoiets kan worden opgevat als een erkenning van de zwakkere positie van Oekraïne en kan daarmee Poetin in de kaart spelen."

Voor vredesonderhandelingen geldt dat beide partijen eerst moeten inzien dat er meer te halen valt uit praten dan uit doorvechten, zegt Suzanne Damman, hoofd van het Vredesonderhandelingenprogramma van Instituut Clingendael. En dat kan lang duren.

Een tussenoplossing lijkt haalbaarder: geen definitief vredesakkoord, maar een voorlopig staakt-het-vuren. Het risico is wel dat de strijd dan heel lang door sluimert. Damman: "Noord- en Zuid-Korea zijn bijvoorbeeld formeel nog altijd in oorlog, terwijl er al zeventig jaar een staakt-het-vuren is. De spanningen tussen beide landen lopen regelmatig op, dus er is nog altijd de vrees dat het er ooit weer escaleert."

Valt er met Poetin te onderhandelen?

Hoe dan ook zullen Rusland en Oekraïne ooit om tafel moeten. In het begin van de oorlog werd er al even over vrede onderhandeld en later is er - met Turkije als tussenpersoon - gesproken over de doorvoer van landbouwproducten, wat uitmondde in de graandeal. Damman: "Je ziet vaak dat strijdende partijen, als een vredesproces nog te gevoelig ligt, al wel overleggen over bijvoorbeeld een gevangenenruil of een humanitair corridor."

Maar zeker Oekraïne zal huiverig zijn om afspraken te maken over de lastigere thema's, zoals de toekomst van de door Rusland bezette gebieden. In 2014 en 2015 moesten de Minsk-akkoorden een einde maken aan de gevechten die toen plaatsvonden in Oost-Oekraïne, maar Rusland hield zich nauwelijks aan de afspraken. In 2019 spraken Poetin en Zelensky opnieuw een wapenstilstand af, maar bereikten toen geen akkoord over de status van Oost-Oekraïne.

De grote vraag is of Poetin een nieuw akkoord wél langer dan een paar maanden of een paar jaar naleeft. "Poetin heeft in alle oorlogen die hij voerde nooit beperkte doelen nagestreefd", aldus Ruslandkenner Hubert Smeets in Nieuwsuur. "Nu wil hij Kyiv terug hebben en het oude Russische rijk herstellen."

Zelfs áls beide kanten een duidelijke militaire overwinning opgeven, maken hun bijna tegenovergestelde doelen een compromis dus ogenschijnlijk onmogelijk. Maar onderhandelingsexpert Damman houdt hoop. In het verleden zijn er vaker uitzichtloze conflicten beëindigd door te praten, denk aan Noord-Ierland, Colombia, Zuid-Afrika en de Filipijnen, waar Damman zelf betrokken was bij de onderhandelingen.

"Vaak beginnen die gesprekken in besloten kring, bijvoorbeeld met mensen van maatschappelijke organisaties, de Verenigde Naties of denktanks. Die wisselen ideeën uit hoe de weg naar vrede eruit zou kunnen zien. Door te praten kom je erachter wat de belangen en behoeften zijn achter elkaars harde, onbuigzame opstellingen. Zo kan er toch langzaam toenadering worden gezocht."