De verkenners Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) zagen toenmalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt vanaf het begin van de formatie in 2021 als een probleem en een risico voor de stabiliteit van een toekomstig kabinet. Tijdens een vertrouwelijk en informeel gesprek met toenmalig Kamervoorzitter Khadija Arib sorteerden zij voor op kabinetsdeelname van het CDA, en concludeerden tegelijk dat de positie van Omtzigt onhoudbaar was.
Dit blijkt uit een reconstructie van Nieuwsuur op basis van achtergrondgesprekken, vertrouwelijke en openbare documenten.
Jorritsma en Ollongren zagen zich op 25 maart, een week na aanvang van hun verkenning, gedwongen hun opdracht terug te geven, nadat Ollongren gefotografeerd werd met een notitie onder haar arm waarop "positie Omtzigt, functie elders" stond genoteerd. De positie van premier Mark Rutte (VVD) wankelde nadat was uitgekomen dat zowel hij als de verkenners ten onrechte hadden ontkend over Omtzigt te hebben gesproken. Rutte overleefde ternauwernood het nachtelijke debat op 1 april, nadat uit vrijgegeven aantekeningen was gebleken dat Omtzigt wel degelijk ter sprake was gekomen in zijn gesprek met de verkenners.
Al vanaf tweede werkdag
Verkenners worden aangesteld om gesprekken te voeren met de fractievoorzitters, en hun te vragen hoe zij de verkiezingsuitslag duiden. Maar uit de reconstructie van Nieuwsuur blijkt dat Jorritsma en Ollongren al direct bij hun aanstelling Omtzigt als probleem voor de aankomende formatie zagen. Al op hun tweede werkdag, vrijdag 19 maart, vroegen zij om meer tijd voor hun opdracht in een informeel en vertrouwelijk gesprek met toenmalig Kamervoorzitter Khadija Arib. De verkenners wilden afwachten of Omtzigt meer stemmen zou halen dan CDA-leider Wopke Hoekstra. Kort na de verkiezingen was de officiële uitslag nog niet bekend en daarmee het aantal voorkeursstemmen ook niet.
Bekijk hier de video waarin de nieuwe bevindingen van Nieuwsuur naar voren komen:
In een vertrouwelijk document staat dat Jorritsma in dat gesprek uitgebreid is ingegaan op de positie van Omtzigt, hem een probleem noemt en stelt dat hij onhoudbaar zou zijn. Kamervoorzitter Arib wilde niet meegaan in het verzoek om uitstel omdat ze het ongepast vond zo vroeg in de formatie over personen te praten. De verkenners maken in hun eindverslag van 26 maart geen melding van het gesprek met Arib. Ook tijdens het debat op 1 april over "functie elders" verzwijgen zij dat de positie van Omtzigt uitgebreid ter sprake kwam.
Nieuwsuur legde de verkenners voor deze reconstructie een reeks vragen voor over het gegeven dat zij de positie van Omtzigt direct hoog op de agenda hebben gezet. Annemarie Jorritsma laat weten "niet inhoudelijk te willen reageren", omdat er "niets toe te voegen is aan wat al gemeld is". Ollongren vindt het "niet passend als minister opvattingen te delen over het formatieproces". "We hebben over de kabinetsformatie verantwoording afgelegd in een Kamerdebat en een onafhankelijke commissie heeft op verzoek van het Presidium van de Tweede Kamer de kabinetsformatie geëvalueerd. Ik laat het debat daarover dus graag aan Kamerleden en wetenschappers", aldus de huidig minister van Defensie.
Het gaat over mensen en machtsspelletjes en niet over het oplossen van de grote en lastige vraagstukken."
Oud-Kamervoorzitter Khadija Arib laat weten dat zij het "niet correct vindt" om nu vragen te beantwoorden en stelt dat het aan de huidige Tweede Kamer is "om te bepalen hoe om te gaan met het evaluatierapport en de rol van de verkenners."
Pieter Omtzigt zegt in reactie op de reconstructie: "Het was overduidelijk dat er na de val van het kabinet-Rutte III en de verkiezingen veel over mij gesproken is. De verkenners hebben dat ontkend, ook tegenover mij, maar dat was altijd al zeer ongeloofwaardig. Het raakt de kern van de Nederlandse politiek: het gaat over mensen en machtsspelletjes en niet over het oplossen van de grote en lastige vraagstukken."
De commissie die op verzoek van de Tweede Kamer de kabinetsformatie heeft geëvalueerd, zet grote vraagtekens bij de handelwijze van Jorritsma en Ollongren. "Het leek wel of de verkenners al in de rol van informateurs zaten en er al werd voorgesorteerd op een bepaald kabinet", aldus de onderzoekers.
Tijdens de persconferentie na hun aanstelling zegt Ollongren nog alleen te willen "luisteren". "Wij zijn gevraagd om te verkennen. Ik vind: wij moeten ons heel dienstbaar opstellen en goed luisteren naar wat de nieuwe fractievoorzitters ons melden", zegt zij na vragen over mogelijke coalitievoorkeuren van partijen.
Onhandig en flapuit
Maar bij de evaluatiecommissie erkennen Jorritsma en Ollongren dat zij vanaf de start het CDA een "spilfunctie" toekenden. "De gedachte bij de verkenners was dat "als er bij een partij iets in de weg zit" om te komen tot een coalitie - en dat kon ook een persoon zijn - dat die omstandigheid dan aan de orde kon komen in een gesprek", concluderen de onderzoekers. Verschillende bronnen vertellen Nieuwsuur dat Jorritsma als verkenner heel politiek opereerde. Meerdere mensen noemen haar "onhandig" en "een flapuit".
Nieuwsuur heeft op basis van de Wet open overheid (WOO) bij de Tweede Kamer een verzoek tot openbaarmaking van de gespreksverslagen met de hoofdrolspelers rond de formatie gedaan. De behandelend ambtenaar van het verzoek verwacht komende week een besluit te nemen.
