Voor de fractievoorzitters van de coalitiepartijen was het een turbulent jaar met bovengemiddeld veel spannende momenten, waarbij de emoties soms hoog opliepen. Zo botsten ChristenUnie en D66 twee keer flink over medisch-ethische onderwerpen waarbij de ChristenUnie-fractievoorzitter zei dat "zijn grens" was bereikt. Politiek was de stikstofcrisis voor de meesten het zwaarst.
Dat zeggen Sophie Hermans (VVD), Jan Paternotte (D66), Pieter Heerma (CDA) en Gert-Jan Segers (CU) tegen Nieuwsuur. We spreken ze afzonderlijk in het Logement in Den Haag, de plek waar deze week een jaar geleden het coalitieakkoord werd gesloten. Na de langste formatie ooit.
Ik vroeg me af: kan dit nog goed aflopen?
Cruciaal voor het voortbestaan van de coalitie is de samenwerking tussen deze vier fractievoorzitters. Zij moeten het akkoord bewaken en zich tegelijkertijd met hun partij zien te onderscheiden. Hoe doe je dat in een jaar in het teken van oorlog, waar in een paar dagen miljardenpakketten tot stand kwamen, boerenprotesten het land platlegden en het asielsysteem zo vastliep dat asielzoekers in Ter Apel buiten moesten slapen?
Ze bereikten nooit het punt dat ze dachten dat de coalitie zou klappen, maar het is een paar keer wel heel spannend geweest. Hun jaar in vier thema's:
De inkt van het coalitieakkoord was nog niet droog of Rusland viel Oekraïne binnen. Een "gamechanger die alles heeft veranderd", vat CDA-fractievoorzitter Heerma samen. Het eerste steunpakket om de hoge energieprijzen te dempen moest binnen een paar weken van de grond komen.
Paternotte: "We kwamen uit een pandemie, hebben nu een grote oorlog in Europa en zijn in no time aan het afkicken van Russisch gas. Dat is zo'n grote verandering, dan moet je ook grote stappen kunnen zetten."
Maar miljarden of niet, de Tweede Kamer vindt dat er meer moet gebeuren. Er volgt een hard debat. Hermans vond dat een moeilijk moment: "In het voorjaarsnotadebat liepen we tegen de grenzen aan. Wat kan er nog? Je wilt eigenlijk nog iets extra's doen, maar het moet wel kunnen."
'Nog nooit meegemaakt'
Die zomer bleven de prijzen stijgen en de zorgen groeien. Vanuit oppositie werd de druk verder opgevoerd om meer te doen. Onder enorme druk kwam uiteindelijk het prijsplafond tot stand: opnieuw een steunpakket van miljarden.
Heerma: "Je maakt in de politiek best wel gekke dingen mee. Maar dat er op het laatste moment op Prinsjesdag nog dingen moesten veranderen, dat heb ik nog nooit meegemaakt."
Tot twee keer toe liep het uit de hand op medisch-ethische kwesties. Ondanks lange en intensieve gesprekken in de formatie botsten D66 en ChristenUnie over de embryowet en een recent D66-plan om gratis abortus te geven aan buitenlandse vrouwen die in hun eigen land niet terecht kunnen. Met de woorden "tot hier en niet verder", waarschuwde Segers Paternotte binnenskamers dat zijn grens was bereikt.
Segers: "Toen heb ik gezegd: je probeert er iets doorheen te drammen wat zo in onze pijngrens zit, op immaterieel vlak. Dat kan je niet maken, je zit met ons in de coalitie."
D66-fractievoorzitter Paternotte bevestigt die boze reactie aan zijn adres. "Ik heb geluisterd. Ik heb respect voor de standpunten van de ChristenUnie. Maar ja, soms moet je ook een stap vooruit kunnen zetten."
Volgens Hermans zijn dit soort incidenten belangrijk om met z'n vieren uit te spreken. "Op zo'n moment moet je heel snel met elkaar contact hebben."
NIVEA
Ondanks dat het een aantal keer stevig botste, is het persoonlijke contact goed. De vier typeren elkaar als opgeruimde types zonder al te veel theater. Ze komen ze elke dinsdagmiddag bij elkaar op de kamer van Hermans en hebben afgesproken om elkaar veel te bellen en elkaar niet te verrassen. Dat laatste lukt niet altijd.
Tijdens de coalitieonderhandeling hebben ze ook een smeermiddel bedacht, zegt Heerma: "NIVEA, Niet Invullen Voor Een Ander. Dus check bij de ander hoe ze over iets denken en vul dat niet zelf in, want daar komen de grootste ongelukken van." Dat wordt af en toe nog over de tafel geroepen.
In de zomer liepen de protesten tegen de stikstofplannen hoog op. Boeren protesteerden op snelwegen en bij een minister thuis. De fractievoorzitters geven allemaal toe dat ze de stikstofcrisis hebben onderschat. Segers: "Het is erger geworden dan ik vreesde. Er was een diep gevoel van 'niet gezien' worden."
Het interview waarin CDA-leider en minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra zegt dat het halen van de stikstofdoelen in 2030 "niet heilig" is, zette de coalitie verder op scherp. De fractievoorzitters beschrijven een ijzige sfeer van de bijeenkomst op het Catshuis waar Hoekstra dat interview aankondigt.
Paternotte: "Dat werd een heftige discussie omdat je natuurlijk van Hoekstra wil weten: wat bedoel je nou precies? Waar wil je naar toe? Dat bleef onduidelijk."
Ook Hermans was boos dat het CDA de publiciteit opzocht. "Verras elkaar niet. Natuurlijk mag je aangeven als een keer iets moeilijk is of iets lastig ligt, maar doe dat in het vertrouwen van het gesprek." Segers: "Inhoudelijk snapte ik hem wel. Maar ik vroeg me ook af: kan dit nog goed aflopen?"
"Het gevoel was verre van triomfantelijk op dat moment, boosheid bij de anderen overheerst", zegt Heerma, die toegeeft dat het CDA toen echt de randen opzocht. Maar hij blijft achter de actie staan. "Er moest bijgestuurd worden en daarom trokken we aan de noodrem."
'Heilige eigen gelijk'
De kritiek richt zich ook op D66. Volgens Heerma laat de partij zich nogal eens te veel leiden door 'het heilige eigen gelijk': "En dat verhoudt zich soms slecht met de werkelijkheid." ChristenUnie en CDA vinden dat die partij onnodig olie op het vuur gooit door telkens te benadrukken dat de stikstofaanpak dwingender moet zijn.
Paternotte: "Ja er moet een doorbraak komen in die stikstofdiscussie. Dan zijn wij de aanjager. En dan zitten we er inderdaad scherp op."
Asielkwesties zijn vaak ingewikkeld en ook weer voor deze coalitie. Over de wet die asielzoekers eerlijker moet verdelen over gemeenten, is eindeloos en intensief gesproken. Toch ging het daar niet zo heftig aan toe als bij de stikstofdiscussie. Heerma: "We gingen hier los van de politieke ingewikkeldheid ook iets nieuws doen: hoe ga je gemeentes verleiden en hoe ga je solidariteit met een stok achter de deur afdwingen? Dat is ook een zoektocht."
Er is zelfs begrip voor de verdeelde en worstelende VVD-fractie die bleef hameren op het terugbrengen van het aantal asielzoekers. Hermans: "Ik ben daar altijd open en eerlijk over geweest." Natuurlijk raakte het geduld soms op, zegt Heerma. "Als een partij echt een probleem heeft kun je daar heel boos over gaan doen, maar dat lost het probleem niet op."
Hoe ga je gemeentes verleiden en hoe ga je solidariteit met een stok achter de deur afdwingen?
Toch bleef het tot het einde spannend, vooral toen premier Mark Rutte naar de VVD-fractie werd geroepen. Paternotte: "Je hebt er weinig invloed op. Dus op zo'n ochtend zit je gespannen af te wachten."
'We staan er nog'
Op al deze onderwerpen moeten er volgend jaar nog stevige stappen gezet worden en de miljarden zijn niet eindeloos beschikbaar. Segers hoopt dan ook te kunnen focussen op het grote verhaal en minder van "ijsschots naar ijsschots te springen". "Je wordt zelf getest, de samenwerking wordt getest, de coalitie wordt getest. En we staan er nog."
Heerma: "Het is gelukt. Met horten en stoten, met vrij grote verschillen van mening en een enkele keer een noodrem."