In een brief van 26 pagina's aan de Tweede Kamer belooft het kabinet beterschap: er moet een ander toeslagensysteem komen en een overheid die niet discrimineert, transparant is en dienstbaar. Hoe kan het kabinet woorden omzetten in daden? Volgens oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer is het bijna een perverse belofte. "Iedereen houdt al jaren de ogen dicht."
Hoogleraar bestuurskunde Paul 't Hart beaamt dat. "De politiek is hypocriet, plengt krokodillentranen", zegt hij. Hij vindt het zoveelste voorbeeld van "er gebeurt iets heel verontrustends of verkeerds, en het antwoord is: technische oplossingen op het niveau van de symptomen, en niet van de oorzaken."
"De oorzaken daar kijkt men liever van weg, want die zijn too hot to handle. De Kamer heeft veel boter op z'n hoofd, en probeert nu met droge ogen alle schuld naar de regering te schuiven."
Unique Selling Point
De oorzaken liggen voornamelijk op het politieke vlak, zeggen 't Hart én Brenninkmeijer. De bureaucratische gevolgen komen daaruit voort. "Het begint bij het parlement, dat hele harde eisen heeft gesteld aan de aanpak van fraude. Er ligt een grote verantwoordelijkheid bij de Tweede Kamer. Net als de oud-vicepresident van de Raad van State, Tjeenk Willink zeg ik, het parlement moet zelf in de spiegel kijken", aldus 't Hart.
Brenninkmeijer: "In alle drie de kabinetten-Rutte was fraudebestrijding een Unique Selling Point. Ik heb vanaf het begin gezegd: kijk eerst naar de fraudecijfers, die zijn ontzettend laag. In verschillende dossiers kom je uit op 0,001 procent fraude. Maar iedereen, ook de Kamer, riep 'fraudebestrijding, fraudebestrijding'. We kunnen constateren dat op een belangrijk aantal punten de Tweede Kamer heel slecht functioneert."
De grote vraag volgens hoogleraar bestuurskunde 't Hart is nu waarom zich op verschillende terreinen hetzelfde probleem voordoet. "Je constateert dat ambtenaren die de uitvoering van regelingen toebedeeld krijgen, aan de achterkant uitvoeren wat aan de voorkant is bedacht. Niemand mag een cent teveel hebben, dat was de bedoeling. Kijk naar het hele systeem, de politiek is de motor."
Geen menselijk contact
Naast het kabinet, de Kamer hebben ook de rechters zitten slapen, vindt Brenninkmeijer. "De raad van State hield de ogen dicht en gaf akkoord voor wat de Belastingdienst deed."De oud-ombudsman vindt het het ergste dat er naast 25.000 ouders ook 80.000 kinderen zijn getroffen. "dat is een enorme maatschappelijke schade, die is niet meer te herstellen."
Als ombudsman deed Brenninkmeijer in op eigen initiatief 2009 onderzoek naar fouten door de Belastingdienst. "Ik werd toen al onjuist geïnformeerd door de Belastingdienst." In 2012, bij het aantreden van Rutte II, trok hij aan de bel bij minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher en staatssecretaris Jetta Klijnsma. "Ik gaf aan dat het sanctiebeleid desastreus uitwerkte. Het antwoord van het ministerie was: er is niets aan de hand, we begrijpen niet waar de ombudsman het over heeft."
De grote publieke uitvoeringsorganisaties en ambtenaren wordt voortdurend voorgehouden dat ze zich moeten spiegelen aan bol.com, Aamazon en techbedrijven, zegt 't Hart. "Dat is niet passend. Die draaien juist helemaal op algoritmen. Zie daar maar eens met je vraag of klacht een echt mens aan de lijn te krijgen."
Rechthebbende of fraudeur?
Bij publieke dienstverlening is het nog veel ingewikkelder, zegt bestuurskundige 't Hart. "Sommige diensten worden aan ons verleend zonder dat we erom vragen. Er wordt macht over ons uitgeoefend. Dan is het enorm lastig om ervoor te zorgen dat mensen bij alles worden betrokken. Zeker bij grote fabrieken als de Belastingdienst."
"De politiek moet zich afvragen: kunnen we ambtenaren hebben die oog hebben voor het menselijke verhaal? Hoeveel ruimte krijgen mensen om het oordeel mee te helpen wegen", zegt 't Hart. "Ook als het oordeel dan is dat er meer geld, en meer diensten naar die mensen moeten."
"Als je kijkt naar de geschiedenis van sociale zekerheid, dan zie je dat die altijd gebaseerd is geweest op strengheid. Het was een basisvoorziening voor de allerarmsten, met grondig toezien dat het alleen naar die groep gaat, en dat iedereen die iets teveel krijgt het weer moet inleveren. Willen we dat de premisse wordt: iemand is een rechthebbende, tenzij, of: iemand is een fraudeur, tenzij. Dat kan alleen maar door de politiek worden opgelost. "
