Nooit meer een toeslagenaffaire: wat moet er nu gebeuren?

• Sven Schaap en Daan van den Enden

  redacteuren Online

"Het kan en mag niet nog een keer zo verschrikkelijk misgaan", zei premier Rutte vrijdag over de toeslagenaffaire. En daarom moet er een heel nieuw toeslagensysteem komen, om te beginnen met de kinderopvangtoeslag.

Hoe dat nieuwe systeem precies wordt vormgegeven zal niet op korte termijn duidelijk zijn. Maar deskundigen en betrokkenen denken wel dat er snel stappen gezet kunnen worden om het systeem eerlijker te maken.

Eva González Pérez, advocate

Op korte termijn kijkt González Pérez, die de zaak mede aan het rollen bracht en tien getroffenen bijstaat, vooral naar de betrokken ambtenaren bij de Belastingdienst. "Als ik terugkijk naar de afgelopen jaren, zie ik natuurlijk dat ik steeds te maken heb gehad met dezelfde personen. Als dat soort mensen werkzaam blijft bij de Belastingdienst, sluit ik een herhaling van deze feiten niet uit."

Ontslag op staande voet lijkt haar voor deze betrokkenen noodzakelijk, ook omdat het vertrouwen zo ernstig is beschadigd. Ze vindt dat de conclusies voor ambtenaren niet anders moeten zijn dan voor werknemers van bedrijven. "Als die het verprutsen, is ontslag op staande voet ook de gangbare weg. Men kan wel zeggen: 'het zijn functies, het gaat niet om de mensen', maar die functie is wel degelijk geplakt op een mens. Je kunt de problemen niet oplossen met de mensen die ze hebben veroorzaakt."

Een ander probleem waar volgens González Pérez snel naar gekeken moet worden, is de denkwijze van de Belastingdienst. "Mensen worden gezien als groepen, het is een fabrieksproces. De mens wordt niet gezien. Het is een groep, die is verkeerd, dus die pak je in en die zet je in een doos. En dat was het dan. Die gedachtegang moet eruit: voordat je in die doos terechtkomt, heb je je rechten en rechtsbescherming."

Ze zegt dat de Belastingdienst in de affaire de wet alleen bekeek met het oog van ambtenaren. "Dat moet je niet doen. Die wetten zijn er niet alleen voor de Belastingdienst, die geven ook rechten en plichten aan de mensen. Als werd gezegd: 'we willen niet dat de rechtszekerheid in het gedrang komt', dan vond ik dat heel gek. Want dan zeiden ze dus dat ze hun systeem niet wilden veranderen. Dan klopt de balans niet: rechtszekerheid is er juist voor de mensen. De wet was niet te moeilijk voor de burger, maar voor de Belastingdienst."

González Pérez kijkt uit naar het debat over de toeslagenaffaire in de Tweede Kamer, volgende week. "Ik denk dat daar nog veel meer duidelijk zal worden."

Peter Kavelaars, hoogleraar fiscale economie

Kavelaars kwam in de commissie-Van Dijkhuizen al met een voorstel over de hervorming van het toeslagenstelsel, waar toen niets mee gedaan werd. "Ik denk dat een nieuw toeslagensysteem op twee manieren kan worden aangepast. Zo zou je de subsidie weg kunnen halen bij de ouders en onderbrengen bij de opvang. Als je de kosten verlaagt, dan is er veel minder reden om subsidie te verstrekken aan de ouders. Het aantal kinderopvanginstellingen is natuurlijk veel kleiner dan het aantal ouders, waardoor je veel minder personen hebt die bij het systeem betrokken zijn."

Kavelaars pleit er ook voor dat er minder rekening gehouden wordt met strikt individuele omstandigheden. "Als er iets gewijzigd wordt in de persoonlijke situatie van een toeslaggerechtigde, dan is dat aanleiding om die toeslag meteen aan te passen. Dat klinkt heel sympathiek, dat je de toeslag afstemt op de precieze behoefte, maar dat maakt het heel erg ingewikkeld en bewerkelijk.

"Ik denk dat je naar een 'ruwer' systeem moet, dat iets minder rekening houdt met al die persoonlijke omstandigheden", zegt Kavelaars. "Zo wordt dat bijvoorbeeld ook gedaan met een peildatum voor het belastbare vermogen in box 3, op 1 januari. Dan geldt de situatie van een persoon vanaf die datum voor het hele jaar."

Aytac en Azan Aydin, getroffenen

Aytac Aydin denkt dat het al veel zou helpen als het eerste aanspreekpunt bij de Belastingdienst in de toekomst kennis van zaken zou hebben. "We kwamen uit bij callcenters, waar mensen zitten die niet genoeg ervaring hebben en waardoor niet voldoende nagedacht kan worden over een oplossing."

"Callcentermedewerkers, externe callcenters, die kunnen je sowieso niet helpen", merkte Aydin keer op keer als hij de Belastingdienst belde. "Je moet sowieso hopen dat je ooit aan de beurt komt. En wij zijn als fraudeur bestempeld, dus dan hoorden we dat we een andere afdeling moesten hebben en dat we teruggebeld zouden worden."

Dat bleek dan iemand te zijn die fraudeurs te woord stond. "Je bent een fraudeur en zoveel schuld moet je aan ons betalen", was dan de boodschap. Klachten over de behandeling kon hij wel kwijt, maar dat moest hij online doen. Het overheersende gevoel was dat er duizenden anderen ook schulden moesten afbetalen en dat een gang naar de rechter zinloos was. "Bij de Belastingdienst dachten ze dat ze onaantastbaar waren, dat was het grootste issue."

De belangrijkste oplossing voor Aydin en zijn gezin is nu dat er snel een vergoeding komt, boven op de 30.000 euro compensatie die hij heeft ontvangen. "Ik wil de vergoeding zien. Het zal mijn verloren jeugdjaren niet teruggeven, maar ik kan dan wel de dingen doen die ik de afgelopen acht jaar niet heb kunnen doen. Ik ben de helft van mijn tanden kwijt omdat het het goedkoopste was om ze te laten trekken", zegt Aydin.

Mieke van Vliet, bestuurder FNV

Het is volgens Van Vliet goed dat er nu erkenning is dat het anders moet, maar de vakbondsbestuurder maakt zich zorgen over de uitvoerbaarheid ervan. "De situatie is nog steeds zo dat werknemers van de Belastingdienst niet aan de bel durven te trekken. Dat ligt aan de grote kloof tussen mensen op de werkvloer en leidinggevenden, bij wie het vaak ontbreekt aan vakkennis. Er is wat dat betreft echt nog altijd een cultuuromslag noodzakelijk."

Volgens Van Vliet, die in het verleden onderzoek heeft gedaan naar werkomstandigheden en de cultuur binnen de Belastingdienst, is het ook van belang dat er binnen de wetgeving ruimte komt voor medewerkers zaken individueel te bekijken. "Als er ergens een bonnetje of een handtekening ontbreekt, dan moet er nu hard worden opgetreden. Het is beter als een behandelaar de handvatten heeft om ieder afzonderlijk geval te kunnen toetsen."

Ook de ict-systemen binnen de Belastingdienst, waar veel gebruik wordt gemaakt van algoritmes, ziet Van Vliet als lastig obstakel. "Dat zijn algoritmes die niet meer terug te herleiden zijn. Discriminatie ligt dan op de loer, waardoor het wachten is op een volgend schandaal."