Met alle goede bedoelingen stortte prinses Laurentien zich enkele jaren geleden op de hersteloperatie van de Toeslagenaffaire. Eerst als bemiddelaar, later als oprichter en voorzitter van een stichting die een alternatieve schadeafhandeling inrichtte voor slachtoffers.
Daarmee voert haar stichting een overheidstaak uit. En daar beginnen de problemen: als lid van het Koninklijk Huis is niet zij, maar het kabinet en uiteindelijk de minister-president verantwoordelijk. Iedere verkeerde inschatting of fout die Laurentien maakt, moet de premier tegenover het parlement kunnen verantwoorden.
Nieuwsuur onderzocht hoe het kabinet om is gegaan met de verantwoordelijkheden van prinses Laurentien. Maakte niemand de inschatting dat activiteiten in zo'n politieke en explosieve zaak door een prinses het kabinet en daarmee de monarchie zouden kunnen schaden? Hoe is daarmee omgegaan? Hoe kwam de opdracht aan Laurentien tot stand? En hoe zit het met de transparantie in het werk van prinses Laurentien?
Blijvende betrokkenheid
Het is niet de premier, maar staatssecretaris Toeslagen Aukje de Vries (VVD) die vorig jaar de verantwoordelijkheid voor het werk van Laurentien naar zich toe trekt. Daarover informeert ze voormalig premier Mark Rutte en die bevestigt dat hij het met haar eens is.
Aan deze lijn houdt het ministerie van Algemene Zaken nog steeds vast. Op vragen van Nieuwsuur verwijst het ministerie van de nieuwe premier Dick Schoof door naar het ministerie van Financiën: "De verantwoordelijkheid voor het beleid inzake de hersteloperatie en de inzet van SGH (stichting (Gelijk)waardig Herstel red.) daarbij, ligt bij de staatssecretaris van Financiën."
Inmiddels heeft Laurentien haar werk als voorzitter van SGH neergelegd na aanhoudende kritiek. Meerdere ambtenaren deden melding over de opstelling van de prinses, die grensoverschrijdend zou zijn geweest. Toch is met haar terugtreden de kou niet uit de lucht. Als het aan de Raad van Toezicht van haar stichting ligt, houdt Laurentien een "blijvende betrokkenheid". Bovendien is het mogelijk dat de kwestie aan de orde zal komen in de Tweede Kamer, bij de behandeling van de begroting van het Koninklijk Huis.
Hoewel de prinses zich al sinds 2021 via verschillende opdrachten voor het ministerie van Financiën bezighoudt met de afhandeling van de Toeslagenaffaire was het NSC-leider Pieter Omtzigt die deze zomer in een interview ineens expliciet waarschuwt voor de werkzaamheden van Laurentien als lid van het Koninklijk Huis.
De politieke verantwoordelijkheid voor leden van het Koninklijk Huis is een precaire kwestie. Het verleden leert dat er maar weinig hoeft te gebeuren of er ontstaat discussie over de monarchie. De Lockheed-affaire met prins Bernard is het meest aansprekende voorbeeld. Maar ook de affaire-Margarita (linkje), de discussie over Máxima's ontmoeting met de Saudische prins Mohammed bin Salman of de affaires rond de huizen van koning Willem-Alexander in Mozambique of Griekenland. En nu dus de kwestie van prinses Laurentien.
Op 28 november 2023 valt een brief van staatssecretaris Aukje de Vries (VVD) bij het ministerie van Algemene Zaken van Mark Rutte op de mat. Het is een zogeheten "blauwe brief", ook wel amice-brieven genoemd: een onderlinge correspondentie tussen bewindspersonen.
De Stichting (Gelijk)waardig Herstel is op dat moment al vier maanden aan het werk. Een stichting waar prinses Laurentien oprichter en tevens onbezoldigd voorzitter van is. Het is "goed gebruik" om de minister-president te informeren als een lid van het koninklijk huis "activiteiten" verricht op een beleidsterrein van een bewindspersoon, legt Financiën uit aan Nieuwsuur. Er geldt namelijk politieke verantwoordelijkheid voor leden van het Koningshuis: de zogeheten "ministeriële verantwoordelijkheid". Het kabinet is verantwoordelijk voor de werkzaamheden van Laurentien in dit dossier.
Maar de prinses zit eind november 2023 al tot over haar oren in de gevoelige materie, nadat ze in 2021 al opdracht had gekregen van het ministerie van Financiën om de zogeheten Kindregeling te ontwikkelen. Een regeling voor gedupeerde minderjarigen in de Toeslagenaffaire.
'Mosterd na de maaltijd'
In 2023 is er een uitbreiding van die activiteiten: de prinses zet op 21 juli haar handtekening onder een contract met het ministerie van Financiën voor een proef met een alternatieve schadeafhandeling. Het duurt dan nog even voordat in Den Haag het besef doordringt dat ook deze activiteit wel erg raakt aan de ministeriële verantwoordelijkheid.
In de brief die staatssecretaris De Vries stuurt aan premier Rutte - vier maanden na het nieuwe contract met Laurentien - oordeelt zij positief over de inzet van de prinses. Het ministerie van Financiën zegt na vragen van Nieuwsuur dat er inderdaad "iets langer dan gebruikelijk" over is gedaan. Dat had te maken met "de vele werkzaamheden" die gepaard gingen met de start van de pilot. Ook kan de ministeriële verantwoordelijkheid "retroactief" worden aanvaard, stelt het ministerie.
"Mosterd na de maaltijd", oordeelt emeritus hoogleraar staatsrecht Paul Bovend'Eert. Zo'n afweging moet voorafgaand aan zo'n overeenkomst worden gemaakt. "Sterker, de premier had zelf een toets moeten doen en een brief naar het ministerie van Financiën moeten sturen, niet andersom."
Het bevestigt sterk mijn indruk dat de minister-president heel nonchalant en niet zorgvuldig is omgegaan met dit dossier.
En over de ministeriële verantwoordelijkheid die is neergelegd bij de staatssecretaris van Financiën zegt Bovend'Eert: "De minister-president is in de praktijk degene die moet zorgen voor de coördinatie in de uitvoering van die ministeriële verantwoordelijkheid voor leden van het Koninklijk Huis." Hij is de eerst verantwoordelijke die ook verantwoording moet afleggen in de Tweede Kamer. Dat staat ook zo beschreven in het introductiedossier van Algemene Zaken, voor de pas aangetreden premier Schoof.
Politieke discussies
Opvallend is bovendien dat oud-premier Rutte eerder wél de ministeriële verantwoordelijkheid aanvaardde voor de rol van Laurentien bij twee van haar andere stichtingen: de Missing Chapter Foundation (in 2010) en later, in 2017, bij de Number 5 Foundation, zo bevestigt Algemene Zaken. Beide stichtingen richten zich op dialoogsessies op maatschappelijke thema's. Maar voor de werkzaamheden van Laurentien bij SGH houdt het kabinet opmerkelijk genoeg de staatssecretaris van Financiën verantwoordelijk.
Bovend'Eert vindt dat onbegrijpelijk. Juist bij één van de gevoeligste kwesties van het afgelopen decennium, waarop zelfs een kabinet is afgetreden, had "de premier er bovenop moeten zitten en vanaf het begin intensief bemoeienis moeten hebben met de vraag of de prinses deze activiteiten überhaupt zou mogen hebben".
Als er "gedoe" ontstaat over zo'n activiteit, is dat een groot risico, vindt ook hoogleraar staats- en bestuursrecht Geerten Boogaard. "Dat is de enige voorwaarde voor het handhaven van een Koningshuis in een democratie. Ze mogen niet onderwerp zijn van politieke discussies."
Op basis van welke argumenten staatssecretaris De Vries concludeert dat prinses Laurentien haar rol als voorzitter van een stichting met een overheidstaak kan uitvoeren is niet duidelijk; het ministerie van Financiën wil de verdere inhoud van de brief niet openbaar maken.
Het ministerie van Algemene Zaken licht alleen toe dat de staatssecretaris in de brief "verantwoordelijkheid neemt voor de benoeming in de functie". De staatssecretaris heeft de rol "getoetst" en de minister-president heeft "deze conclusie onderschreven."
Bovend'Eert: "Het bevestigt sterk mijn indruk dat de minister-president heel nonchalant en niet zorgvuldig is omgegaan met dit dossier en deze activiteit."
Dit staat haaks op de aanbestedingsregels.
Hoe zit het met de stichtingen van de prinses? Zitten daar gevoeligheden die kunnen raken aan de ministeriële verantwoordelijkheid? En: de opdrachten die Laurentien voor het ministerie van Financiën verwierf, zijn die getoetst? Verliep dat volgens de regels, zodat de premier ook daar de verantwoordelijkheid voor kan dragen?
Nieuwsuur onderzocht de onderliggende documenten en stuitte op een aantal onbeantwoorde vragen.
Geen aanbestedingen
Het is begin 2023 als het ministerie van Financiën op zoek is naar een partij die een schaderegeling kan inrichten voor ex-partners van de Toeslagenaffaire. Sinds december 2022 is er een marktconsultatie uitgezet en een aantal partijen hebben op de opdracht gereageerd.
Uit interne notities van juni blijkt dat ambtenaren de staatssecretaris plots adviseren om deze aanbesteding te "pauzeren". Er blijkt een idee te zijn gekomen van een "coalitie" van partijen die volgens het ministerie "een cruciale bijdrage kan leveren aan een bredere doelstelling dan de uitvoering van een schaderegeling voor ex-partners", zo blijkt uit de vooraankondiging.
Het ministerie breidt de opdracht dus uit. Een van de partijen in de genoemde coalitie is de Number 5 Foundation, de stichting van prinses Laurentien. Zij is ook degene die namens de coalitie een stichting zal oprichten die de werkzaamheden van de pilot zal uitvoeren: de Stichting (Gelijk)waardig Herstel.
Het ministerie besteedt de opdracht ter waarde van 4,2 miljoen niet openbaar aan, maar gunt onderhands. Als partijen bezwaar willen maken, hebben ze twintig dagen de tijd om zich te melden.
Hoogleraar aanbestedingsrecht Pieter Kuypers is kritisch: "Het ministerie leek aanvankelijk van plan te zijn om de opdracht aan te besteden. Maar om voor mij onduidelijke redenen vindt deze niet plaats. Dit staat haaks op de aanbestedingsregels".
Het ministerie kiest er bovendien voor om partijen die bezwaar hebben in contact te brengen met de Stichting (Gelijk)waardig Herstel, zo blijkt uit de gepubliceerde vooraankondiging. Ook dit is curieus, vindt Kuypers. "Vergelijk het met de verbouwing van een huis. De opdrachtgever bepaalt uiteindelijk wie de opdracht gaat uitvoeren. Het is niet aan de aannemer om te bepalen welke bedrijven nog meer mogen meedoen."
De pilot, met driehonderd gedupeerde ouders, is tien maanden bezig als het ministerie een kritische evaluatie afrondt waaruit zou blijken dat de stichting van Laurentien niet kritisch genoeg is bij het toekennen van schadevergoedingen. Daarop pauzeert staatssecretaris De Vries de opdracht aan de stichting.
Laurentien publiceert een dag voordat de staatssecretaris naar buiten komt met haar besluit een videoboodschap, Daarin reageert de prinses al op het aanstaande besluit, en zegt: "Weer die machteloosheid, verlies van regie, anderen die over je beslissen, onduidelijkheid, onzekerheid en littekens die weer worden opengehaald."
In haar boodschap plaatst ze zich volgens hoogleraar Geerten Boogaard lijnrecht tegenover het kabinet. Zo zegt de prinses ook: "Gaan we weer mee met de logica van het systeem? Of luisteren we nu wel naar mensen om wie het gaat?"
Intussen voert ook de Tweede Kamer de druk op. Kamerlid Pieter Grinwis (CU) dient een motie in waarin hij oproept om de pilot van SGH alsnog voor de zomer uit te breiden. De motie wordt Kamerbreed aangenomen.
Intern ligt er dan een waarschuwing op tafel van de Inspectie Rijksfinanciën, de organisatie die een centrale rol heeft in het bewaken van de overheidsuitgaven. Een nieuwe uitgebreide opdracht gunnen aan SGH zonder aanbesteding is "mogelijk onrechtmatig", zo berichtte ook NRC eerder. Als het ministerie daartoe toch besluit, leidt dit tot "juridische procedures en comptabele onrechtmatigheid", schrijft de Inspectie.
Toch gunt het ministerie, onder de nieuwe staatssecretaris Nora Achahbar (NSC), de nieuwe opdracht ter waarde van 96 miljoen opnieuw zonder aanbesteding aan de stichting.
Een woordvoerder van het ministerie erkent tegenover Nieuwsuur dat de opdracht bewust buiten de regels is gegeven. "Bij dit besluit is meegewogen dat deze route een comptabele onrechtmatigheid met zich mee zou brengen. Dit risico is destijds aanvaard vanuit de wens, ook vanuit de Tweede Kamer en ouders, om de pilot zo snel mogelijk door te zetten en op te schalen. Door een aanbesteding zouden de ouders nog langer moeten wachten en in onzekerheid blijven."
Het verbaast Kuypers: "Het is heel raar dat je één keer in de fout gaat, maar dan daar niet van leert. En dan nog een tweede keer de aanbestedingsregels lijkt te negeren." Het gaat hier bovendien om een mogelijke onrechtmatigheid van in totaal 100 miljoen euro. "Daarvoor kan de staatssecretaris ter verantwoording worden geroepen door de Tweede Kamer."
De bedoeling van de regels is dat er een afgestemde, gecoördineerde inkoopprocedure is waarbij iedereen gelijk wordt behandeld op een transparante manier. "Dat is om binnen de overheid corruptie te voorkomen. Een van de belangrijkste problemen - overal ter wereld overigens - is dat je anders al gauw vriendjespolitiek krijgt", zegt Kuypers.
"Die aanbestedingsregels zijn bedoeld om te voorkomen dat de suggestie wordt gewekt dat je bepaalde mensen voordeel geeft", zegt ook hoogleraar bestuursrecht Geerten Boogaard. "Vroeg of laat kan de vraag worden gesteld: is hier nu een uitzondering gemaakt omdat het een prinses is?"
Verweven stichtingen
Laurentien is inmiddels teruggetreden als voorzitter van SGH, maar blijkt indirect nog altijd betrokken via haar andere stichting: de Number 5 Foundation (NR5), waar ze oprichter van is en de dagelijkse leiding heeft.
Ze zou haar werkzaamheden voor SGH "belangeloos" verrichten, zo staat ook op de website. Maar na vragen van Nieuwsuur blijkt dat de NR5 facturen stuurt naar SGH. Die stichting maakt gebruik van vergaderruimtes, lunches, maar ook "kennis en expertise" die NR5 aanbiedt.
Van augustus tot december 2023 is er in totaal 82.500 euro gefactureerd. Voor het jaar 2024 zal de rekening oplopen tot zo'n 180.000 euro. Het ministerie van Financiën blijkt op de hoogte van deze geldstroom. Volgens de woordvoerder van SGH gaat het hier om een "redelijke kostenvergoeding" het geld gaat bovendien niet naar het salaris van Laurentien,
Door het nonchalante gedrag van het vorige kabinet is prinses Laurentien in een kwetsbare positie terechtgekomen.
"Ik kan mij voorstellen dat dit soort redeneringen toch weer aanleiding tot discussie geven. Niet zo handig om dit zo te doen", vindt hoogleraar Boogaard. "Dat is omdat je een Oranje bent. Je functioneert in het volle licht van de ministeriële verantwoordelijkheid."
Bovend'Eert sluit zich daarbij aan en vindt dat de prinses hier transparant over had moeten zijn: "Het maakt niet uit of het hier om een onkostenvergoeding of een bezoldiging gaat."
En er blijkt een verdere verwevenheid tussen NR5 en SGH: beide stichtingen maken gebruik van dezelfde woordvoerder. Ook staat SGH ingeschreven op een van de locaties van NR5.
Op vragen over een mogelijke nieuwe toets voor de ministeriële verantwoordelijkheid, verwijst het ministerie van Financiën door naar het ministerie van Algemene Zaken: "Voor de activiteiten van de prinses bij NR5 is reeds in 2017 door de minister-president de ministeriële verantwoordelijkheid geaccepteerd".
NR5 blijkt ook niet aangesloten bij toezichthouder CBF, hét keurmerk voor goede doelen. Organisaties met dat keurmerk moeten verplicht de directiesalarissen publiceren, zoals ook te zien is bij organisaties als Greenpeace, Artsen zonder Grenzen of de Clini-Clowns. Een woordvoerder van de NR5 laat weten dat men alsnog overweegt het keurmerk aan te vragen.
Naast alle kritiek, krijgt het werk van Laurentien overigens ook veel waardering. Het is niet voor niets dat de voorzitter van de Raad van Toezicht van SGH, Gert-Jan Segers, zinspeelt op een "blijvende betrokkenheid" van prinses Laurentien bij de stichting.
Maar door alle gevoeligheden en vragen zal nu ook de nieuwe premier, Dick Schoof, de Kamer moeten uitleggen of zo'n blijvende intensieve betrokkenheid van de prinses bij de afhandeling van de Toeslagenaffaire houdbaar is.
Volgens hoogleraar Bovend'Eert zal dat ingewikkeld zijn. "Door het nonchalante gedrag van het vorige kabinet is prinses Laurentien in een kwetsbare positie terechtgekomen. Ten koste van alles moet voorkomen worden dat ze opnieuw bij deze operatie betrokken wordt en in een lastige delicate positie terechtkomt."
En dit zijn niet de enige vragen die premier Schoof te wachten staan. Want hoe kon het dat een aanbestedingstraject tot twee keer toe bewust buiten de regels werd doorlopen? Hoe grondig en uitvoerig is de inhoudelijke toetsing over de ministeriële verantwoordelijkheid geweest door voormalig staatssecretaris De Vries, onderschreven door ex-premier Rutte?
Antwoorden die ongetwijfeld moeten komen als de Tweede Kamer binnenkort de begroting voor het Koninklijk Huis zal behandelen.
