Meer werken, beter loon en keuzes maken: zijn dat oplossingen voor personeelstekort?

• Charlotte Klein

  redacteur Economie

De krapte op de arbeidsmarkt is een van de grote uitdagingen van deze tijd. Twee weken geleden publiceerden we over de oorzaken, nu is het tijd voor oplossingen. Die vergen radicaal andere keuzes, zeggen hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen en lector arbeidsmarkt Hafid Ballafkih. "We willen alles houden zoals het is, maar er mogen geen mensen bij komen en we willen ook nog groeien. Dat gaat niet", zegt Ballafkih.

1. Meer werken

Zomaar extra mensen uit een hoge hoed toveren is lastig. Makkelijker is mensen die al werken, méér laten werken. In Nederland werken veel mensen in deeltijd, waardoor we een relatief lage arbeidsdeelname hebben.

Wat als mensen daar geen zin in hebben? Wilthagen: "Het werkt niet als mensen deeltijdwerken, maar voltijdsverwachtingen hebben van de maatschappij. Dan moeten we inleveren qua brede welvaart en niet zeuren als scholen dichtgaan."

"Door toeslagen en belastingen is het niet altijd zo dat als je meer werkt, je ook meer verdient", zegt Wilthagen. Dat zou volgens hem anders kunnen door bijvoorbeeld een voltijdsbonus: extra geld als je voltijd werkt. Een andere mogelijkheid is de belasting op inkomen verlagen, waardoor meer uren werken lonender is. "Dat kan gecompenseerd worden met extra vermogensbelasting."

Vrouwen werken vaker in deeltijd, maar maken ook meer onbetaalde uren (zie afbeelding) in het huishouden en de mantelzorg. Een oplossing die al lang rondgaat, is het (bijna) gratis maken van kinderopvang. Een heel goede oplossing, vindt Wilthagen, als die 20 jaar geleden was ingevoerd. "In de kinderopvang zijn enorme tekorten, dus ik zie dat nu somber in."

Een andere variant: mannen moeten meer doen in het huishouden. "Die verantwoordelijkheden liggen merendeels nog bij vrouwen. Veel mannen hebben niet door dat dat enorme effecten heeft op de arbeidsdeelname van vrouwen."

Ook oudere mensen kunnen meer werken. Maar sommige werkgevers durven geen 55-plussers in dienst te nemen, omdat bij ziekte twee jaar moet worden doorbetaald. Ook zijn oudere werknemers vaak duurder. De langdurige werkloosheid onder 55-plussers is dan ook relatief groot (zie afbeelding).

Een ander idee is het stimuleren van gepensioneerden om weer aan het werk te gaan.

2. Buitengesloten groepen betrekken

"We denken dat we een tolerant en sociaal land zijn, maar er is hier relatief veel arbeidsmarktdiscriminatie", zegt Wilthagen. Het gaat met name om mensen met een arbeidsbeperking, een migratieachtergrond, ouderen en mensen in de bijstand. Geslacht en seksuele geaardheid maken volgens Ballafkih minder uit dan vroeger.

Dit leidt tot onbenut arbeidspotentieel, stelt Wilthagen, en daar kan de overheid wat aan doen door te handhaven en beboeten. Maar volgens Ballafkih werkt dwang juist averechts. "Het moet intrinsiek uit de werkgever komen. Maar het gaat verder dan dat. Er zit een heel maatschappelijk systeem van buitensluiting achter, dat begint bij stereotyperingen en beeldvorming."

Een concrete oplossing ziet Wilthagen in anoniem solliciteren, maar volgens Ballafkih maakt dat weinig uit, omdat bij het laatste gesprek toch nog kan worden gediscrimineerd. Een andere optie is open hiring. Bij een vacature wordt de eerstvolgende op een wachtlijst automatisch aangenomen.

En er is nog een groep die kan worden betrokken: asielzoekers. Vorige week bleek dat veel Oekraïense vluchtelingen al werken, mede omdat ze geen vergunning nodig hebben en direct aan de slag mogen. Andere asielzoekers mogen maar een paar weken per jaar werken met een speciale vergunning.

3. Betere beloning en meer

Volgens Wilthagen is er meer werk aan de winkel om de arbeidsmarkt aantrekkelijker te maken: hogere lonen, vaste contracten, betere roosters, bijscholing, doorgroeimogelijkheden, minder bureaucratische taken, lagere werkdruk en goede werkomstandigheden.

En maatschappelijke beroepen worden ondergewaardeerd, vindt Ballafkih. Wat volgens hem een rol kan spelen in het herwaarderen van die beroepen, is het gelijker verdelen van welvaart: "Als je met elke baan op vakantie kan of een fatsoenlijk huis kan krijgen, dan maakt het niet uit of je voor een klas staat of op de Zuidas werkt. Nu geef je zoveel levenscomfort op als je voor een maatschappelijk beroep kiest."

De ontwikkeling van de arbeidsinkomensquote (percentage van het nationaal inkomen dat naar arbeid gaat):

4. Mensen op de juiste plek krijgen

Mensen omscholen als oplossing voor de krapte werkt niet, zegt Ballafkih, omdat er bijna overal krapte is. Hij stelt radicalere keuzes voor, zoals het verkleinen of uitsterven van beroepen. "Er zijn banen waar we er niet zoveel van nodig hebben, denk lifecoaches, YouTubers of consultants. Je kan zeggen dat zolang er vraag is, je die moet aanbieden. Maar we hebben die luxe niet meer, de overheid moet keuzes maken, maar gaat die discussie niet aan."

Ook Wilthagen vindt dat de overheid de regie moet pakken. "Maak een opleiding zonnepanelenlegger gratis of richt hun studieschuld anders in, zodat je jongeren stimuleert. Schaf numerus fixus (loting) af voor belangrijke beroepen, en zorg dat die niet vollopen met internationale studenten die weer wegtrekken."

Ook hierin speelt de herwaardering van praktische opleidingen een rol. Wilthagen: "De overheid heeft lang ingezet op een kenniseconomie, waar een oordelende scheiding tussen hoog- en laagopgeleid werd gemaakt. Daardoor leek het alsof praktisch opgeleiden niet belangrijk zijn, maar het tegendeel is waar."

Het UWV publiceerde een lijst met kansrijke beroepen:

5. Automatisering

De arbeidsproductiviteit groeit niet meer zoals voorheen. Arbeidsproductiviteit verhogen, betekent dat je met dezelfde mensen meer werk doet. Automatisering kan daarin helpen, maar is niet in elke sector mogelijk. Zeker niet in een diensteneconomie als Nederland.

Waar technologische hulpmiddelen kunnen helpen, is bijvoorbeeld bij stukadoors. Die kunnen een soort harnas gebruiken, als ondersteuning voor de armen:

6. Arbeidsmigranten

Is krapte niet simpelweg op te lossen met meer mensen? Niet als we geen huisvesting voor ze hebben, zegt Wilthagen. "Nederland wil arbeidskrachten, maar krijgt mensen. Als we niet in staat zijn ze goed te behandelen, moeten we dat niet doen."

In Europa wordt gediscussieerd om mensen van buiten de EU makkelijker een werkvergunning te geven, maar dat ziet minister Van Gennip van Sociale Zaken niet zitten. Volgens haar moeten eerst problemen met slechte arbeidsomstandigheden en huisvesting worden opgelost.

Een aparte keuze, vindt Ballafkih. "De overheid wil op precies dezelfde voet doorgaan en zelfs economische groei, maar geen strategisch arbeidsmigratiebeleid. We moeten in Nederland af van het negatieve beeld van de seizoenswerkende aardbeienplukker die we als tweederangs extra handjes zien. We hebben ze echt nodig, het hele jaar door en moeten ze behandelen als volwaardige mensen."

Toch is het probleem niet opgelost met simpelweg extra mensen, denkt Wilthagen: "Je kan niet zomaar iemand zonder kennis van onze taal voor de klas zetten. Je moet gericht zoeken."