Wel koninklijke excuses bij bezoek Indonesië, wat betekenen ze?
Begin deze week bood Koning Willem-Alexander excuses aan voor het Nederlandse geweld in Indonesië. Hij zei tegen de Indonesische president Widodo: "Voor de geweldsontsporingen van Nederlandse zijde in die jaren wil ik hier nu, in navolging van eerdere uitspraken van mijn regering, mijn spijt uitspreken en excuses overbrengen".
Dat was onverwacht. In de aanloop naar het staatsbezoek aan Indonesië schreef ik dat excuses naar verwachting niet gemaakt zouden worden. Dat was te stellig, blijkt achteraf. Ook de vice-premiers bleken overvallen door de excuses, schrijft het AD. Hoe de uitspraken van de koning te duiden in een Nederlandse context?
Volgens de regering heeft de koning eigenlijk niets nieuws gezegd. Minister van Buitenlandse Zaken Blok verwijst daarbij naar zijn voorganger Bot, die in 2005 zei dat Nederland "aan de verkeerde kant van de geschiedenis" stond. Ook noemt Blok de Nederlandse ambassadeur in Indonesië uit 2013. Die bood toen excuses aan voor standrechtelijke executies tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog.
"Niets nieuws onder de zon"
Het kabinet blijft er dan ook op hameren dat behalve dat het staatshoofd de excuses zelf uitsprak- er niets nieuws onder de zon is. Daarvoor zijn in ieder geval twee verklaringen denkbaar. Het kan zijn dat de regering de koning niet al te zeer onderdeel wil maken van de maatschappelijke discussie die losbarstte na diens woorden. En de formulering "in navolging van eerdere uitspraken van mijn regering", houdt eventuele schadeclaims die op excuses kunnen volgen wat op afstand.
Indonesië-kenners kijken er anders naar. Daar overheerst de overtuiging dat de excuses van de koning wel degelijk verder gaan dan eerdere regeringsuitspraken. Historicus Esther Captain, die zich verdiept in de postkoloniale geschiedenis van Indonesië, noemde in het NOS Radio 1 Journaal de woorden van Willem-Alexander "historisch" en "belangrijk".
"Geweldsontsporingen"
"Met deze excuses erkent Nederland tegenover Indonesië dat het destijds ging om extreem geweld tegen een onafhankelijke staat die Nederland probeerde opnieuw te bezetten", zegt Captain. Want Bot betuigde wel spijt, maar het woord excuses viel in zijn toespraak niet.
De Nederlandse ambassadeur in Indonesië gebruikte die term wel, maar die waren alleen bedoeld voor standrechtelijke executies tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, terwijl de koning sprak over "geweldsontsporingen". Dat is een bredere term, waaronder bijvoorbeeld ook marteling en mishandeling vallen. Daarnaast sprak de ambassadeur de excuses uit omdat het moest van de rechter, terwijl Willem-Alexander sprak bij een welkomstceremonie.
Bekijk hier hoe de koning het formuleerde:
Academici denken dat de excuses van de koning niet het slotstuk vormen van de discussie over het al dan niet aanbieden ervan, maar juist een "begin kunnen zijn van een breder maatschappelijk proces", schrijft bijvoorbeeld historicus Nicole Immler.
De verklaring van de koning beperkte zich immers niet tot de excuses. Ook zei hij: "Het verleden kan niet worden uitgewist en moet door iedere generatie opnieuw worden onderkend" en "de pijn en het verdriet van de getroffen families generaties lang voelbaar blijven".
De getroffen families zijn er aan beide kanten, zowel aan Nederlandse als aan Indonesische. Volgens Immler zouden de koninklijke excuses "een belangrijke stap kunnen zijn om voorbij het denken in goed en fout te komen, om de weg vrij te maken voor het bespreken van het koloniaal verleden als een gedeeld verleden en om de nasleep onder ogen te zien", zo schreef ze in NRC Handelsblad.
Illustratief voor hoe de die pijn aan Nederlandse kant nog steeds gevoeld wordt, is de reactie van een deel van de Indië-veteranen. Die zijn behoorlijk getergd door de uitspraken van de koning en reageerden woedend op de gemaakte excuses. Zo gooide John Bruininga zijn koninklijke onderscheiding voor een draaiende camera van Nieuwsuur weg.
Volgens de Federatie Indische Nederlanders zouden hun "ouders zich omdraaien in hun graf". Ze vinden dat de koning voor zijn beurt gesproken heeft, vooruitlopend op de uitkomsten van een groot door de overheid gefinancierd historisch onderzoek naar naoorlogs geweld, dat volgend jaar verschijnt.
Dat de koning wél excuses in Indonesië maakt maar dat de zogenoemde 'Indische kwestie' (onder meer de achterstallige salarissen van KNIL-militairen en ambtenaren onder de Japanse bezetting) in Nederland na 75 jaar nog altijd niet is opgelost doet ook pijn.
Voor het eerst in zijn koningschap leiden woorden van verbinder Willem-Alexander tot enige verdeeldheid. Vooraf besefte hij dat de excuses gevoelig lagen, zei de koning deze week in Indonesië. "Maar ik heb het weloverwogen gedaan en ik denk dat uiteindelijk iedereen toch tot het inzicht komt dat dit de juiste manier was om het staatsbezoek te beginnen."
