'Willem-Alexander maakte de excuses die zijn moeder in 1995 had willen maken'

• Wim Kopinga

  redacteur Online

De excuses van koning Willem-Alexander voor buitensporig Nederlands geweld in Indonesië kunnen als historisch bestempeld worden. Voor het eerst heeft een staatshoofd zich op deze manier uitgesproken, maar wat betekenen zijn woorden?

De excuses van de koning kwamen vandaag onverwachts. Binnen Haagse kringen was niets uitgelekt over het historische moment. Gedacht werd dat, net als bij het staatsbezoek in 1995 van toenmalig koningin Beatrix, de kwestie nog te gevoelig lag.

Zij wilde toen excuses maken, maar werd tegenhouden door premier Wim Kok. Nederland was er nog niet klaar voor, vond hij. Beatrix mocht niet meer zeggen dan: "Wanneer wij terugblikken op deze tijd, die nu bijna vijftig jaar achter ons ligt, stemt het ons bijzonder droevig dat zovelen in deze strijd zijn omgekomen of er hun leven lang de littekens van hebben moeten dragen."

Zowel koningin Juliana als haar dochter Beatrix benoemden de pijn, maar boden geen excuses aan. Koning Willem-Alexander doet dat nu wel:

Excuses zouden tegen het zere been van Indië-veteranen geweest zijn. Inmiddels zijn veel van hen overleden, maar de kwestie ligt nog altijd gevoelig. "Terugblikkend kun je zeggen dat Willem-Alexander nu de gelegenheid heeft gehad om de excuses uit te spreken die zijn moeder had willen maken", zegt Koningshuis-verslaggever Kysia Hekster.

Tot zo'n besluit komt de koning niet zelf. Uiteindelijk is het de beslissing van de regering om excuses uit te spreken. Die draagt ministeriële verantwoordelijkheid; de minister van Buitenlandse Zaken en premier zijn aansprakelijk voor wat de koning tijdens zo'n staatsbezoek zegt.

"We weten nu niet wat de rol van de koning bij de toespraak is geweest", zegt Hekster. "We gaan ons uiterste best doen om daar achter te komen, maar ik weet niet of dat zal lukken."

"Voor de geweldsontsporingen van Nederlandse zijde in die jaren wil ik hier nu, in navolging van eerdere uitspraken van mijn regering, mijn spijt uitspreken en excuses overbrengen", zei de koning vanochtend. "Dit doe ik in het volle besef dat de pijn en het verdriet van de getroffen families generaties lang voelbaar blijven."

Hij betuigt zijn spijt voor geweldsexcessen in de periode 1945-1949 van het Nederlandse leger. In het Engels sprak de koning over excessive violence. Buitensporig geweld. "Hij heeft geen excuses gemaakt voor de militaire operatie die Nederland heeft gevoerd. Ook niet voor het koloniale verleden, en hij heeft ook niet gezegd dat we daar toen niet naar toe hadden moeten gaan", zegt Hekster. "In die zin kunnen Indië-veteranen die zich niet aan 'geweldsontsporingen' schuldig hebben gemaakt, mogelijk ook met deze excuses leven."

In Indonesië zijn de excuses inmiddels opgepikt door landelijke media. Ook op straat zeggen mensen blij te zijn met de woorden van de koning, zegt correspondent Annemarie Kas. "Ze waarderen het en vinden het goed voor de onderlinge verhoudingen, alleen blijft het hier minder groot dan in Nederland. Mensen waren hier in aanloop al minder bezig met het koninklijke bezoek. Alleen een groep mensen van direct betrokkenen, historici en activisten verdiepen zich in deze periode in de geschiedenis. Over het algemeen leven mensen hier ook minder in het verleden. Ze zijn meer bezig met het nu en kijken liever naar de toekomst."

Momenteel loopt er een groot historisch onderzoek naar naoorlogs geweld in Indonesië. Dat wordt zowel door Nederlandse als Indonesische wetenschappers gedaan en focust zich op het handelen van Nederlandse zijde. Dat onderzoek loopt tot september volgend jaar.

Ook is er naast de gevoeligheid bij overlevenden nog een reden waarom excuses niet eerder uitgesproken zijn: rechtszaken van nabestaanden van mannen die geëxecuteerd zijn door Nederlandse troepen. Zij eisen compensatie. Excuses kunnen gezien worden als verkapte schuldbekentenis, met mogelijk juridische en financiële consequenties voor de Staat.