Het coronavirus is een in Amerika ontwikkeld biologisch wapen dat erop is gericht Chinezen te treffen. Of is het virus ontwikkeld in een Canadees lab, en gestolen door Chinese spionnen om de eigen bevolking te besmetten? Geen van deze complottheorieën is waar, maar ze zijn online wel een eigen leven gaan leiden.
Er is veel nepnieuws over het coronavirus te vinden op internet. Net als bijvoorbeeld recent rond de bosbranden in Australië en de Iraanse raketaanval op een Iraakse legerbasis. Wat kan er gedaan worden tegen dit soort valse en misleidende informatie?
'China heeft het virus zelf gemaakt'
De Amerikaanse journalist Craig Silverman, die op uitnodiging van De Balie in Nederland is, maakte de term 'nepnieuws' groot in aanloop naar de Amerikaanse verkiezingen in 2016, maar krimpt nu ineen als hij het woord hoort. "Ik begon het te gebruiken voor compleet onjuiste informatie, maar nu is het een mantra van president Donald Trump geworden en wordt het gebruikt om journalisten zwart te maken."
Silverman werkt voor de website Buzzfeed en is één van 's werelds bekendste experts op het gebied van online desinformatie. Hij ziet de afgelopen weken veel onzin over het coronavirus op het internet. "Bij groot, brekend wereldnieuws verschijnt er online bijna altijd desinformatie. Maar nu met het coronavirus zien we echt enorm veel valse informatie."
Zo schrijft een website die banden heeft met de radicaal-rechtse ex-strateeg van Trump, Steve Bannon, dat China het virus zelf heeft gefabriceerd in een laboratorium. Een andere beruchte desinformatie-website beweert dat Bill en Melinda Gates hebben voorspeld dat het virus 65 miljoen doden zal eisen. Complotdenkers brengen het echtpaar in verband met de uitbraak ervan. Buzzfeed ontkrachtte dit verhaal.
Vleermuissoep
Volgens een andere complottheorie hebben Chinese spionnen het virus uit een Canadees lab gestolen. Het bericht, dat linkt naar een artikel van de Canadese publieke omroep, is duizenden keren gedeeld en geliket. De auteur van het oorspronkelijke omroep-artikel waarschuwde daarop dat haar stuk die bewering helemaal niet onderbouwt. Die waarschuwing is nauwelijks geretweet of geliket.
Meestal ontstaat dit soort desinformatie als teksten, video's of foto's worden losgeweekt van hun originele context. Filmpjes waarin vleermuissoep wordt gegeten, werden bijvoorbeeld gesitueerd in Wuhan. Het zou de oorzaak zijn van het coronavirus. De filmpjes zijn echter opgenomen in Palau in de Stille Zuidzee. En hebben dus niks te maken met de uitbraak.
'Elven' strijden tegen 'trollen'
In de Baltische staten is ook een corona-verzinsel verspreid: een NAVO-soldaat zou besmet zijn met het virus en het bondgenootschap zou dit onder de pet houden.
Het gerucht werd al snel ontkracht door Debunk.eu. Dit Litouwse burgerinitiatief heeft software ontwikkeld die 1500 verdachte bronnen afspeurt naar mogelijk nepnieuws. Als de berichten geschreven lijken door 'trollen' wordt een waarschuwing gemaild aan 'elven'. Dat zijn vrijwilligers die verspreiders van desinformatie in de gaten houden, berichten labelen en melden bij Facebook.
Vervolgens verifiëren professionele journalisten en onderzoekers de potentiële desinformatie en schrijven er verhalen over. Deze factchecks worden meestal veel minder gelezen dan het oorspronkelijke nepnieuws, maar Debunk weet toch een groot publiek te bereiken doordat het samenwerkt met het grootste nieuwsplatform van Litouwen. Initiator Viktor Dauksas: "We hebben meer dan 200 verhalen ontkracht. Die zijn 30 miljoen keer gelezen, enorm veel voor een land met zo'n kleine bevolking. Zo houden we mensen betrokken."
'Voor veel mensen doet de bron er niet toe'
Lastig voor de lezer is dat nepnieuws vaak staat op sites die lijken op echte nieuwswebsites. Vaak zijn de artikelen aangepaste versies van artikelen van gerenommeerde persbureaus en kranten.
Tech-ondernemer Sebastiaan van der Lans heeft daar iets op gevonden: Wordproof. Dat is een soort watermerk dat auteurs aan hun artikel kunnen toevoegen, waardoor zoekmachines en internetgebruikers precies kunnen zien wanneer er iets aan de inhoud of context wordt aangepast. En: hoe meer een auteur prijsgeeft over zijn identiteit, hoe zichtbaarder in de zoekmachines. Het wordt al gebruikt op Indebuurt.nl.
"Ik vind dat alle desinformatie mag bestaan, want we zijn in Nederland tegen censuur", zegt Van der Lans. "Maar het grote gevaar is dat het massaal wordt gedeeld. Daar moet een oplossing voor komen."
De Litouwse software van Viktoras Dauksas laat nepnieuws met weinig bereik ongemoeid. Pas als een bericht viraal lijkt te gaan, grijpen de factcheckers in. Volgens Silverman van Buzzfeed hebben zulke systemen die software combineren met menselijk toezicht, de toekomst. Een watermerk heeft volgens hem maar beperkt zin. "Voor een bepaalde groep doet de context of bron er niet toe, zolang het bericht maar overeenkomt met hun eigen wereldbeeld."
