Van afval tot gebroken beloftes: hoe uitbreiding statiegeld een rommeltje werd
"Het is niet dat we iemand op de maan moeten zetten." Als kersverse staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat is Stientje van Veldhoven er in 2018 heilig van overtuigd dat het verminderen van flesjes en blikjes in het zwerfafval echt niet zo ingewikkeld is. "Linksom of rechtsom, het gaat lukken", belooft ze in een interview in Trouw.
Vijf jaar later lijkt de operatie om de jaarlijkse 1 miljard plastic flesjes weg te krijgen langzaamaan op een onmogelijke maanlanding. Inzamelende ondernemers die niet voldoende uitbetaald krijgen blijken vandaag de zoveelste kink in de kabel.
Het lijkt mis te gaan vanaf het begin. Producenten krijgen zelf een groot deel van de regie in handen om de flesjes en blikjes niet langer op straat en in de berm te laten belanden. In eerste instantie mogen ze zelf een systeem bedenken om voor 2021 jaarlijks 70 tot 90 procent plasticflesjes uit het zwerfafval te weren.
"Als de industrie in gebreke blijft, kom ik met uitbreiding van het statiegeld. En we weten uit ervaring dat dit een effectief middel is", meent de staatssecretaris. "Zie het als een wedstrijd."
Maar die wedstrijd was toen al jaren aan de gang. In 2012 wist de verpakkingsindustrie het toenmalige kabinet ervan te overtuigen het statiegeld op PET-flessen af te schaffen. Dat voornemen werd in 2015 afgeblazen omdat de belofte om plastic flessen beter in te zamelen niet werd nagekomen. Ook Van Veldhoven ontdekt in 2019 dat het beter inzamelen van kleine flesjes en blikjes niet lukt. En dus voert ze statiegeld in.
Afgezwakt
De ChristenUnie pleitte toen al voor statiegeld op blik. Dat ziet de industrie nog minder zitten dan die op flesjes. Het statiegeldsysteem uitbreiden voor alleen al flesjes zou 154 miljoen euro kosten. "Dat is veel geld voor een vermindering van 3 procent zwerfafval. Er ligt nog zoveel meer op straat. Denk aan snoepwikkels, chipszakken en patatbakjes", moppert het Afvalfonds Verpakkingen.
Het voorstel wordt afgezwakt. Er komt statiegeld op flesjes, maar niet op blikjes. De industrie wil een jaar de tijd om de inzamelautomaten gereed te krijgen. Daardoor wordt het systeem pas vanaf 1 juli 2021 actief. Na een jaar is Statiegeld Nederland tevreden over het eerste resultaat. Maar met een reductie van 80 procent blijft het achter bij het doel van 90 procent en is de missie mislukt. En dus komt er ook statiegeld op blikjes.
NOS op 3 legde eerder dit jaar uit waarom er statiegeld op blikjes zit:
Ook dit gaat niet zonder slag of stoot. De verpakkingsindustrie zegt de deadline van 1 januari 2023 niet te kunnen halen. Er zijn technische problemen en onvoldoende machines om ingeleverde blikjes plat te persen. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) dreigt met dwangsommen, maar het uitstel komt er toch. Het statiegeld op blikjes gaat vanaf 1 april in.
Al na vijf dagen is er het eerste incident. Heineken brengt nog steeds blikjes op de markt zonder statiegeld. Er volgt een dwangsom en een justitieel onderzoek.
In steden ontstaat een jacht op blikjes en flesjes. Vuilnisbakken worden opgebroken en zakken opengescheurd en leeggeschud. Door het statiegeld neemt het zwerfvuil niet af, maar juist toe.
Steden zitten met de handen in het haar door vuilnisbakslopers:
Ruim 120 automaten in supermarkten worden gehackt. De hack en andere defecten zijn niet het enige probleem. Supermarkten worden overspoeld met blikjes die ook nog eens vol frisdrankresten zitten. Daardoor gaan machines stuk.
"Eén vieze plakbende", mopperen supermarkten over de statiegeldblikjes:
Ondertussen stokt de inzameling van flesjes. In 2022 blijkt nog maar 58 procent ingeleverd. Er zouden te weinig inzamelpunten zijn. Volgens het Afvalfonds zijn de huidige 28.000 automaten echt wel veel: "Maar kennelijk staan ze nog niet overal op de goede plek."
De inmiddels demissionair staatssecretaris Heijnen is verbijsterd. "Ronduit teleurstellend" laat ze de industrie weten. Ze wil een evaluatie. Waakhond ILT wacht daar niet op. Het Afvalfonds krijgt per brief te horen dat het in overtreding is. Er worden cijfers gevorderd over onder meer inzamelaantallen per merk, het aantal flessen dat vrijwillig onder het statiegeldsysteem valt en de hoeveelheid inzamelautomaten en andere inzamelpunten er zijn.
Begin oktober moet er een verbeterplan komen, anders dreigen maatregelen.
