Hoe de Oekraïense geheime dienst verraders in eigen land opspoort en uitschakelt
"We waren vrienden. Zoiets had ik nooit achter hem gezocht." Angelina Kovtoen uit Mykolajiv is nog steeds geschrokken van de arrestatie van een vriend van haar. Deze Rostyslav werd vorige maand opgepakt door de Oekraïense veiligheidsdienst SBOe op verdenking van collaboratie met Rusland. De twintiger zou locaties van Oekraïense strijdkrachten hebben doorgegeven.
De veiligheidsdienst Sloezjba Bezpeki Oekrajiny, afgekort SBOe, heeft naar eigen zeggen in een jaar tijd 600 "spionnen en vijandelijke agenten" opgepakt. Ook binnen de eigen gelederen zijn arrestaties verricht vanwege collaboratie. Begin deze maand werd de eerste ex-SBOe'er veroordeeld tot 14,5 jaar cel vanwege staatsverraad, nadat hij voor omgerekend 430 euro tactische informatie had doorgespeeld.
De vriend van Kovtoen kan mogelijk rekenen op een soortgelijke gevangenisstraf. Rostyslav trainde Oekraïense militairen in 'tactische verdediging', waardoor hij toegang had tot veel gevoelige militaire informatie. Hij zou meermaals de locatie van wapen- en munitiedepots hebben doorgegeven, waarna Rusland gerichte aanvallen kon uitvoeren.
Het contact met de Russen verliep via versleutelde chatapps, volgens de SBOe. Bij een huiszoeking zijn een mobiele telefoon en wapens in beslag genomen. Het onderzoek naar het mogelijke verraad is nog in volle gang, voorlopig blijft Rostylav vastzitten.
Angelina kan het haast niet geloven, vertelt ze. "Hij las wel Russische boeken, maar dat deden vroeger veel mensen. En hij had sympathieën voor het ideaal van de Sovjet-Unie, maar daar lachten we hem altijd om uit. Er was niets verdachts."
De macht van de SBOe
De veiligheidsdienst treedt op tegen alle vormen van collaboratie, uiteenlopend van het oprollen van een casinonetwerk dat zou samenwerken met de Russische bezetters in Cherson tot de inbeslagname van verduisterde brandstoffen. Of denk aan het vervolgen van verspreiders van nepnieuws of het stopzetten van Telegramgroepen die dienstplichtmijders helpen.
De SBOe leidt ook het onderzoek naar 'staatsondermijnende activiteiten' van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Oekraïne. De parochies, die onder het patriarchaat ofwel het gezag van Moskou vallen, zouden pro-Russische geluiden verkondigen. Kyiv werkt aan een verbod op kerken die banden met Moskou aanhouden.
In de afgelopen maanden zijn honderden kerkgebouwen doorzocht door de SBOe. Daarbij werden ook priesters aangehouden die informatie over Oekraïense strijdkrachten aan Rusland zouden hebben doorgespeeld. Een priester uit de grensregio Soemy wordt ervan verdacht foto's en video's te hebben gemaakt van Oekraïense militaire objecten.
Sinds de oorlog in Oost-Oekraïne in 2014 is de SBOe betrokken bij operaties tegen pro-Russische separatisten in de Donbas. Volgens Amnesty International en Human Rights Watch maakt de SBOe zich daarbij soms schuldig aan mensenrechtenschendingen, net als de separatistenbewegingen zelf overigens.
Tot slot voert de dienst ook zelf militaire handelingen uit. Een veronderstelde collaborateur in het Oekraïense onderhandelingsteam werd doodgeschoten. Volgens Oekraïense media zit de dienst ook achter de explosie op de Krimbrug, afgelopen oktober.
Grote organisatie
De rol van de Oekraïense geheime dienst gaat daarmee verder dan die van inlichtingendiensten als de Nederlandse AIVD en MIVD. "De SBOe heeft een grotere uitvoerende taak. Dat wil zeggen dat ze veel meer mogen doen, zoals het bevrijden van gijzelaars", zegt Bas Rietjens, hoogleraar Inlichtingen & Veiligheid aan de Nederlandse Defensie Academie.
Het toezicht op de dienst is de afgelopen jaren verbeterd, door verschillende hervormingen. "Maar het is moeilijk om te zeggen hoe de dienst nu precies functioneert", zegt de hoogleraar. De hervormingsagenda is, logischerwijs, door de oorlog naar de achtergrond verschoven.
De oorlog heeft de SBOe een behoorlijke stapel werk bezorgd. Momenteel heeft de dienst naar eigen zeggen zo'n 32.000 onderzoeken onder zich. Ze beschikt daarvoor over een apparaat van zo'n 27.000 medewerkers. "Dat is behoorlijk veel. Het is een veelvoud van de Britse diensten MI5 en MI6 samen", schetst Rietjens.
Door de Russische invasie zijn de grenzen van wat de SBOe mag verder opgerekt. Collaborateurs in eigen huis kunnen immers zeer grote schade aanrichten, zo blijkt uit het voorbeeld van Rostylav uit Mykolajiv. Rusland kon dankzij zijn informatie gerichte aanvallen uitvoeren op militaire locaties, waardoor vrijwel zeker meerdere doden zijn gevallen.
Zijn vroegere vriendin Angelina wil hem niet meer zien. "Je mag best geloven in een andere politiek, maar dit is echt anders. Ik zal hem nooit vergeven."
