Waarom ons brein meteen aan een aanslag denkt

• Tomas Riemens

  Redacteur

Een verdachte man bij een concert van Guus Meeuwis in Eindhoven, een verdacht gesprek in een vliegtuig van EasyJet en een incident met een auto op het plein voor het Centraal Station in Amsterdam. Bij het horen van deze berichten dachten veel mensen waarschijnlijk als eerste aan een aanslag.

Dat is niet zo gek, maar wel onnodig, zegt massapsycholoog Jaap van Ginneken. "Door de gebeurtenissen als in Londen en Manchester heeft iedereen een waakzame houding. We vergeten even dat de kans op een aanslag statistisch gezien nog steeds heel erg klein is."

We moeten het gevaar van terrorisme ook zeker niet wegwuiven, benadrukt Van Ginneken. Hij noemt het begrijpelijk dat de politie alert is op terreurdreigingen bij grote evenementen.

Dat dat het geval is, bleek opnieuw vrijdagavond bij een concert van Guus Meeuwis in het stadion van PSV. De politie rukte massaal uit vanwege een mogelijk geradicaliseerde man. Hij stond te filmen bij het stadion en kon geen goede verklaring geven voor wat hij daar aan het doen was.

De aanslag in Manchester bij een concert van Ariana Grande heeft geleid tot hernieuwde waakzaamheid. Van Ginneken: "Bij ieder telefoontje moet de politie een moeilijke afweging maken. Maar het is belangrijk dat zij proportioneel reageren. Dat is nu de opgave voor de politie, de politiek en het publiek: laat je niet gek maken."

Daarbij werkt het menselijk brein niet altijd mee, vertelt de massapsycholoog. "Ons brein is erg slecht in het inschatten van risico's. Statistisch gezien lopen we meer gevaar in ons eigen huis. Er kan altijd een ongeluk gebeuren in de keuken of badkamer. Toch zijn we veel meer op ons hoede in openbare ruimtes, zoals een plein."

Een voorbeeld daarvan is de paniek die vorige week ontstond op het San Carlo-plein in Turijn, waar voetbalfans naar de Champions League-finale keken. Daar brak plotseling paniek uit en raakten 1400 mensen gewond. Waarom de voetbalfans ineens begonnen te rennen, is nog steeds niet duidelijk.

De mensen op het plein hielden in hun achterhoofd waarschijnlijk al rekening met een aanslag, zegt Van Ginneken. "Op dat moment vergeten zij dat er in Europa nog duizenden andere pleinen zijn en dat op de meeste plekken niets gebeurt. Ons primitieve brein ziet het gevaar niet in de juiste proporties."

Hij vervolgt: "We denken ten onrechte dat we rationeel zijn. Dat leidt ertoe dat we sommige gevaren systematisch uitvergroten." Om die reden zijn mensen in vliegtuigen vaak extra alert.

Zo ook in een toestel van EasyJet, waar gisteren passagiers het vliegtuigpersoneel waarschuwden nadat zij de woorden "bom" en "explosief" hadden gehoord. Het vliegtuig maakte een voorzorgslanding. Of er ook echt een aanslag is verijdeld, is niet bekend.

Het zou ook om een vergissing kunnen gaan. Bom is Sloveens voor 'ik zal' en in het Portugees betekent bom 'goed'.

Het gevaar van terrorisme erkennen is goed, herhaalt Van Ginneken. "Maar we moeten ons realiseren dat ons eigen brein ook vreemde dingen doet. Het is belangrijk om alles in perspectief te plaatsen. Hoewel het op sommige plekken fout gaat, gaat het ook heel vaak wel goed."

Daarbij spelen de politiek en media een belangrijke rol, vindt de massapsycholoog. "Het aanwakkeren van angst werkt contra-productief." Daarnaast spelen media terroristen in de kaart door veel aandacht te geven aan aanslagen, zeggen deskundigen.

De houding van de Britten na de aanslagen in Londen en Manchester is de juiste, zegt Van Ginneken. Keep calm and carry on.

Dat we inmiddels zelfs een beetje gewend lijken te raken aan aanslagen, helpt daarbij. "Hoe gek dat ook klinkt. Geleidelijk dringt het besef door dat we hiermee moeten leren leven. We laten ons niet gek maken."