Zie zelf hoe Zwarte Piet al anderhalve eeuw van uiterlijk verandert

Spaanse edellieden, roetveegpieten, Zwarte Pieten en regenboogpieten. Het uiterlijk van Piet staat nogal ter discussie. Toch is het niet zo dat Piet sinds zijn prille begin er altijd hetzelfde uit heeft gezien.

In de video hierboven laat NOS Mashup zien hoe het uiterlijk van Piet door de jaren heen is veranderd. Beginnend in 1850, toen de helper van Sint nog een onopvallende knecht was, en eindigend in het heden met Pieten als Spaanse edelmannen.

1850 tot 1900

Tot het midden van de 19e eeuw staat Sinterklaas zelf nooit op schilderijen over het Sinterklaasfeest afgebeeld, alleen op iconen als de heilige Sint-Nicolaas. De buitenlandse Sint heeft wel helpers, zoals bijvoorbeeld Krampus in Duitsland, een soort Bijbelse duivel die met stokken, roeden en bezems om zich heen slaat. Hij straft 'stoute' kinderen en verjaagt kwade geesten.

In de 19e eeuw komen er steeds meer kinderboekjes. Daarin staat de Sint eerst alleen, maar later met een knecht afgebeeld. Vanaf 1850 begint de traditie zoals we hem nu kennen, dankzij kinderboekenschrijver Jan Schenkman en zijn boekje Sint Nikolaas en zijn knecht.

Hij laat Sint uit Spanje komen en bedenkt een hulpje, een Moorse knecht (een Moor is een moslim uit Middeleeuws Spanje). De helper van de Sint heeft nog geen naam, hij is 'Moor', 'knecht' of 'Pieter-m'n-knecht'. Ook heeft hij nog geen roe of zak. Langzamerhand wordt de helper 'Zwarte Piet'.

1900-1960

De eerste decennia van de twintigste eeuw gaat Piet alle kanten op. Soms heeft-ie een tulband of een 'fez' als een oude krijger. "De Sint neemt ook andere mensen mee op de stoomboot: Romeinse soldaten, edelen, handelslieden", zegt Ineke Strouken, oud-directeur van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. Sowieso komen er steeds meer Pieten en helpers, de Sint krijgt het een stuk drukker.

"De Zwarte Pieten krijgen meer het uiterlijk dat sommige mensen nu niet willen", vertelt Ineke. "Hij wordt steeds zwarter, en krijgt het stereotype uiterlijk zoals mensen toen dachten dat Afrikanen eruit zagen. Die waren hier bijna niet, dus mensen hadden geen idee."

1960-2000

Vanaf de jaren 60 verandert er veel. De zak en de roe worden definitief afgeschaft en Zwarte Piet krijgt ook een andere functie; hij is geen boeman meer maar een kindervriend. "Mensen gingen hun kinderen ook anders opvoeden, minder streng, en Sinterklaas veranderde mee."

Op het uiterlijk en het gedrag van Zwarte Piet komt vanuit de maatschappij ook steeds meer kritiek, vooral vanaf de jaren 80. De link met slavernij wordt bijvoorbeeld gelegd. En mensen zien overeenkomsten met blackface, witte mensen die zich vroeger zwart schminkten om de spot te drijven met zwarte mensen.

"Zwarte Piet wordt minder een knecht, en meer een manager", zegt Strouken Tot in de jaren 90 veranderen gedrag en uiterlijk langzaam: dikke lippen verdwijnen, kroeshaar wordt krulhaar en de grote gouden oorringen gaan uit. Het dommige gedrag van Piet wordt minder, en er komen verschillende 'manager-Pieten' zoals Hoofdpiet, Wegwijspiet en Muziekpiet. In de jaren 90 zie je ook de eerste gekleurde, gestreepte en witte Pieten.

"Al die dingen veranderden langzaam, maar het gaat allemaal niet opeens", zegt Strouken. "Het is een geleidelijk proces. De ene intocht doet er wel aan mee, de andere niet. En soms zie je pas achteraf dat er dingen veranderden."

2000 tot nu

"Sinds 2013 is de discussie heel heftig", zegt Strouken. "De veranderingen zetten zich door, dat proces is in gang gezet." Zo ontstaat de Roetveegpiet, bedoeld als een soort middenweg. Het idee: Piet blijft een beetje zwart. Niet omdat-ie dat van zichzelf is, maar omdat hij veel door de schoorsteen gaat."

In Amsterdam zijn de Pieten dit jaar gebaseerd op Spaanse edellieden uit de zestiende eeuw. En in Rotterdam gaan ze Zwarte Piet de komende jaren uitfaseren. In een groot deel van Nederland daarentegen blijft Piet 'gewoon' zwart.

Of je nou voor of tegen veranderingen bent en hoe die er dan ook uitzien, volgens Strouken hoort verandering bij traditie. "Tradities zijn dynamisch. En dat moet ook, want tradities die dat niet zijn, verdwijnen. En Sinterklaas is daar het beste voorbeeld van, die past zich al honderden jaren aan."