Politiek onstuimige Europese verkiezingen: radicaal-rechtse golf verwacht

• Karin Brans

Door velen zijn ze al tot de 'belangrijkste Europese verkiezingen ooit' bestempeld: ruim 370 miljoen kiezers bepalen van 6 tot 9 juni de nieuwe koers van de Europese Unie. En de verwachting is dat die koers een ruk naar rechts zal zijn. Dat kan gevolgen hebben voor het beleid van de EU.

De peilingen voorspellen in 8 van de 27 lidstaten winst voor radicaal-rechtse en nationalistische partijen. In tien andere landen scoren deze partijen hoog. Daarmee komt volgens de Spaanse premier Pedro Sánchez "de ziel van Europa in gevaar". "De geesten uit het verleden staan opnieuw aan de poorten van onze instellingen", zei Sánchez vorig weekend op het congres van de Europese sociaaldemocraten (PES) in Rome.

De PES is in het Europees Parlement de een na grootste fractie. Vrijwel alle vertegenwoordigers en uitgenodigde regeringsleiders kwamen in Rome met een scherpe waarschuwing over de opkomst van uiterst rechtse ideologieën in heel Europa. "Het zijn de rechtse populisten die verkiezingscampagnes voeren tegen ons verenigd Europa en zijn kernwaarden", zei de Duitse bondskanselier Olaf Scholz.

Geen strategie

Naast de overwinning van de PVV in Nederland hebben radicaal-rechtse partijen in Italië, Finland en Zweden al belangrijke verkiezingsoverwinningen behaald. In België, Duitsland, Frankrijk, Portugal en Oostenrijk stijgen deze partijen in de peilingen.

Voor het Europees Parlement voorspellen de peilingen dat een kwart van de stemmen naar eurosceptische partijen kunnen gaan. Partijen die de Europese Unie van binnenuit willen hervormen. Vooral bij moeilijke dossiers als migratie en klimaat zullen ze flink op de rem willen gaan staan.

De radicaal-rechtse partijen in Europa vinden elkaar in hun verzet tegen de EU. Of het nu gaat om klimaat, de rechtsstaat of de asielcrisis. Zo pleit de PVV van Geert Wilders voor een 'opt-out clausule' voor afspraken over asiel en migratie bij een volgende verdragswijziging van de EU. "Het is tijd om weer controle over de eigen grens terug te nemen", verklaarde de PVV.

De PVV maakt in het Europees Parlement deel uit van de groep Identiteit en Democratie, samen met het Franse Rassemblement National en het Duitse Alternative für Deutschland (AfD). Die groep heeft aangekondigd veel Europese plannen te willen terugdraaien.

'Vertegenwoordigerscrisis'

De Duitse hoogleraar politieke psychologie Thomas Kliche ziet als oorzaak voor de opkomst van uiterst rechts "de vertegenwoordigerscrisis in Europa", zoals hij die noemt. "De heersende partijen komen niet met oplossingen. Wat ze aanbieden voeren ze niet echt door", zegt hij.

Daarom zijn de gevestigde partijen verantwoordelijk voor de politieke verschuivingen, vindt hij. "Ze negeren een aantal fundamentele problemen als de sociale ongelijkheid en het daaruit voortvloeiende gebrek aan huisvesting. Of het vluchtelingenvraagstuk, daarvoor is geen Europese consensus, geen strategie, geen echte ideeën. Alleen retoriek en symboolpolitiek."

De campagne voor de Europese verkiezingen is inmiddels begonnen. Het Rassemblement National van Marine Le Pen staat volgens de peilingen op grote winst:

Het mogelijke succes voor radicaal-rechts in de verschillende lidstaten zorgt voor ongerustheid binnen de EU. Want de verkiezingen vinden plaats in een tijd van cruciale geopolitieke onzekerheden: de Russische inval in Oekraïne, het conflict tussen Israël en Hamas en de mogelijke terugkeer van Donald ('America First') Trump als Amerikaanse president. Een radicaal-rechtser Europa zal een eensluidend antwoord op al die uitdagingen moeilijker maken, zo is de vrees.

Voorzitter van de Europese Commissie én boegbeeld van de Europese christendemocraten Ursula von der Leyen probeert met haar fractie de rechtse partijen alvast de wind uit de zeilen te nemen. Ze sluit ook niet uit dat ze gaat samenwerken met de conservatieve ECR-fractie, met daarin de radicaal-rechtse Fratelli d'Italia en de Zweden Democraten.

Von der Leyen deed al royale concessies aan de boeren, werkt samen met de Italiaanse premier Giorgia Meloni (Fratelli d'Italia) op het gebied van migratie en ze heeft deze week een nieuw migratieplan gepresenteerd: een fundamentele verharding van het Europese asielrecht. Dekkers: "Dat is ook een handreiking naar de rechtse flank."

Nieuwsuur houdt de komende tijd de vinger aan de pols in de aanloop naar de Europese verkiezingen. In een serie verhalen van Europacorrespondent Saskia Dekkers: 'Stemmen van Europa'.