In landen waar bij elkaar opgeteld meer dan de helft van de wereldbevolking woont, gaan kiezers in 2024 naar de stembus. Maar dat betekent niet dat de wereld democratischer is dan ooit. Want nooit eerder bewogen zo veel landen van de democratie weg, zeggen onderzoekers.
Het feit dat zo'n groot aantal mensen mag stemmen in één jaar, betekent dus eigenlijk niet zo veel. "Als het gaat over de kwaliteit van democratie, dan staren we ons te veel blind op verkiezingen", zegt Marlies Glasius, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam. Ze deed onderzoek naar autocratieën. "Verkiezingen zijn slechts één indicator van een functionerende democratie."
De Zweedse organisatie V-Dem doet wereldwijd onderzoek naar democratieën. Zij meten een democratie aan de hand van 450 elementen. Zoals vrije, eerlijke verkiezingen, maar bijvoorbeeld ook deelname door verschillende politieke partijen, vrijheid van meningsuiting en onafhankelijke journalistiek en rechtspraak.
En juist die elementen staan volgens V-Dem steeds meer onder druk. In sommige landen zijn überhaupt geen vrije en eerlijke verkiezingen, zoals in Rusland. Ook zijn er landen waar de stembusgang eerlijk is, maar waar andere democratische elementen onder druk staan, bijvoorbeeld de persvrijheid in India. En er zijn volwaardige democratieën waar toch langzaam kleine scheurtjes in ontstaan, zoals in de Amerikaanse democratie.
Onder meer in Rusland, de Verenigde Staten en India, maar ook dichter bij huis in België en de rest van de Europese Unie zijn er in 2024 verkiezingen:
In de jaren 90 zagen onderzoekers wereldwijd nog een toename van het aantal democratieën. "Aan het einde van de Koude Oorlog was er een explosie van nieuwe democratieën, onder meer in Europa", zegt Staffan Ingemar Lindberg, directeur van V-Dem. "Het idee heerste dat de liberale democratie had gewonnen, geweldig! Het is immers een bestuursvorm die de rechten en vrijheden van burgers respecteert."
Maar de laatste tien jaar keert die trend. V-Dem zag niet eerder zo veel landen wegbewegen van de democratie als nu. In 42 landen is de 'autocratisering' in volle gang (.pdf). "Daaronder vallen ook landen die aankomend jaar verkiezingen houden", aldus Lindberg. "En dat is zorgwekkend. Als bijvoorbeeld de persvrijheid wordt ingeperkt, kunnen leiders minder goed verantwoordelijk worden gehouden voor hun daden."
Van democratisering is sprake wanneer een land van een autocratie richting een democratie beweegt. Bij autocratisering is dat precies andersom:
In Rusland zullen de verkiezingen, zoals in voorgaande jaren, niet vrij en eerlijk zijn. De kans lijkt nihil dat de Russische president Vladimir Poetin in maart niet opnieuw wordt gekozen; serieuze oppositiepolitici en activisten zitten in de gevangenis of zijn gevlucht. En de door het Kremlin toegestane oppositie is nog altijd verdeeld en zal weinig invloed hebben. Ook bij de buren in Belarus staat winst van de huidige president Aleksandr Loekasjenko in februari vrijwel vast.
Wel of geen vrije en eerlijke verkiezingen:
In India, ooit de grootste democratie ter wereld, zijn er wel eerlijke en vrije verkiezingen, maar staan andere democratische elementen onder druk. In de aanloop naar de parlementsverkiezingen in april en mei tolereert de hindoe-nationalistische regering van premier Narendra Modi steeds minder tegenspraak. Ook worden de oppositie en journalisten dwarsgezeten en heeft de islamitische minderheid in het land het moeilijk.
Toch is de Indiase premier Narendra Modi ongekend populair. Veel mensen vinden dat hij het land prominenter op het wereldtoneel heeft gezet en bovendien heeft gezorgd voor economische en wetenschappelijke groei in het land. De aankomende verkiezingen zijn vooral symbolisch belangrijk, zegt hoogleraar Glasius. "India heeft regionaal een grote invloed, dus als het land verder autocratiseert, dan werkt dat ook door in andere landen."
De vrije wereld
Ook in de VS is de democratie al lang geen vanzelfsprekendheid meer. De Capitool-bestorming werd daar het symbool van. Donald Trump weigerde zijn verkiezingsnederlaag tegen de huidige president Joe Biden te erkennen. Maar al daarvoor stond de democratie er onder druk. Trump opende bijvoorbeeld regelmatig de aanval op journalisten en rechters.
En hoewel de Amerikaanse democratie nog goed functioneert, worden de aankomende verkiezingen spannend voor de richting die het land opgaat. "Het worden de belangrijkste verkiezingen voor iedereen die in de vrije wereld wil leven", zegt John Morijn, hoogleraar recht en politiek in internationale betrekkingen aan de Universiteit van Groningen.
"Trump heeft al aangekondigd dat als hij aan de macht komt, hij ambtenaren wil ontslaan en vervolgen. Dat is heel zorgelijk. Bovendien wil hij misschien uit de NAVO stappen en de steun aan Oekraïne opzeggen. Dat kan grote consequenties hebben, voor zowel de democratie als de veiligheid van Europa", zegt Morijn.
De verschillende niveaus van democratie:
Zorgen zijn er ook over de verkiezingen in Europa. Niet alleen zijn er dit jaar meerdere nationale verkiezingen - bijvoorbeeld in België en Oostenrijk - ook kiezen de 27 EU-landen een nieuw Europees Parlement. Met recente nationale en lokale overwinningen in Slowakije, Duitsland, Zwitserland, Polen en Nederland, zien experts een populistische wind door Europa waaien. Eerder kwamen ook in Hongarije, Italië, Finland en Zweden al rechts-populisten aan de macht.
Morijn vreest dat populistische politici maatregelen zullen nemen die de rechten inperken van minderheden of van democratische instanties. "Je ziet in landen waar populisme een machtsfactor wordt hetzelfde draaiboek: er komen maatregelen en wetgeving die strijdig zijn met de Grondwet of de mensenrechten. Die maatregelen sneuvelen in de rechtbank en dan worden rechters het doelwit. Net als maatschappelijke organisaties en journalisten."
Toekomst voor de democratie
Hoewel de Europese Unie op dit moment nog vooral uit democratieën bestaat, weet Morijn dat het afbrokkelen ervan snel kan gaan. "Door een serie hervormingen is Hongarije in no time afgegleden naar een autocratie. Door controle te nemen over de rechtspraak, door rechters te vervangen door niet-onafhankelijke mensen en door druk uit te oefenen op het maatschappelijk middenveld. Gecombineerd met het inperken van meningsuiting, persvrijheid en de academische vrijheid."
Volgens de experts is dit grootste verkiezingsjaar ooit spannend voor de toekomst van de democratie wereldwijd. Morijn: "We mogen ons best zorgen maken. Het is heel zorgelijk als landen straks niet meer geloven in de principes van de democratische rechtsstaat."
Ook Glasius vindt dat iedereen zich druk moet blijven maken over onafhankelijke journalistiek en rechtspraak, vrijheid voor maatschappelijke organisaties en burgerrechten. "Ik zou willen zeggen: we hoeven niet wakker te liggen, maar we moeten wel wakker blijven."