Ellen Brans
verslaggever Nieuwsuur
De zorg voor jongeren met zeer complexe psychiatrische problemen schiet tekort. Het gaat om de zogenoemde Zikos-afdelingen (Zeer Intensieve Kortdurende Observatie en Stabilisatie). De inspectie bezocht de afdelingen na verontrustende signalen en trok harde conclusies. Een van de twee Zikos-instellingen stelde daarop een opnamestop in.
Op de Zikos-afdelingen zitten jongeren van 12 tot 18 jaar met complexe gedragsproblemen die een acute psychiatrische crisis hebben.
Extreem isolement
Ervaringsdeskundige Jason Bhugwandass, die zich al jaren inzet voor hervormingen in de gesloten jeugdzorg, sprak op eigen initiatief met 50 jongeren die op een Zikos-afdeling hebben gezeten. De jongeren spreken van een extreem isolement, waarbij ze dagelijks gemiddeld meer dan twintig uur zijn afgezonderd. Ze zeggen dat ze soms hardhandig in bedwang worden gehouden.
Hun eigen spullen moeten worden "terugverdiend" en ze krijgen te maken met vernederingen. De sfeer wordt omschreven als "kil". Jongeren zeggen geen behandeling te krijgen voor hun trauma, terwijl daar wel behoefte aan is.
"Kinderen worden vooral opgesloten", zegt Bhugwandass. "En als ze eruit komen, dan zijn ze nog verder getraumatiseerd."
De destijds 15-jarige Femke was getraumatiseerd, en zwaar suïcidaal. In 2020 werd zij opgenomen in een Zikos-afdeling in Zetten:
Op basis van de bevindingen deed de inspectie een onaangekondigd bezoek en concludeerde dat er "onvoldoende kwaliteit van zorg" is en "onvoldoende begeleiding op maat". De Zikos-afdeling van Stichting Pactum in Zetten stelde een opnamestop in; er worden geen nieuwe patiënten toegelaten. Stichting iHUB in Harreveld heeft een van de twee Zikos-teams ontbonden.
De afdelingen hebben in totaal achttien plekken, waarvan er op dit moment twaalf bezet zijn. Het gaat om de zwaarste vorm van jeugdzorg, benadrukt Lieke van Domburgh, bestuurder bij iHUB.
"Op het moment dat ze binnenkomen zullen ze alles aangrijpen om zichzelf iets aan te doen. Dat beeld kan ook weer heel sterk wisselen. Ze kunnen het ene moment stevig overkomen en drie minuten later iets totaal onverwachts doen, waarbij ze een gevaar zijn voor zichzelf of voor anderen. Onze medewerkers staan dagelijks voor duivelse dilemma's."
'Lijkt op strengste gevangenis'
Bhugwandass zat in 2015 zelf op een Zikos-afdeling, omdat hij zwaar depressief en suïcidaal was. Sindsdien vraagt hij aandacht voor de gesloten jeugdzorg in het algemeen en deze gespecialiseerde Zikos-afdelingen in het bijzonder. De gesloten jeugdzorg moet voor 2030 worden afgebouwd, bepaalde het kabinet eerder. Bhugwandass wil dat de Zikos-afdelingen nu al sluiten.
Hoogleraar Jeugdrecht Mariëlle Bruning is geschrokken van de signalen die hij naar voren brengt. "Deze jongeren komen binnen in de hoop dat ze eindelijk een behandeling krijgen. In werkelijkheid stappen ze een repressief klimaat binnen dat lijkt op de strengste gevangenissen. Dat kan leiden tot nog ernstigere trauma's."
Bruning benadrukt hoe belangrijk het is dat deze verhalen naar boven zijn gekomen, voornamelijk omdat het instanties zoals de Inspectie niet makkelijk lukt dit boven tafel te krijgen. "Deze kinderen zijn vaak wantrouwend naar die instanties. Bij Jason voelden ze zich blijkbaar veilig genoeg om hun verhaal te doen."
Instellingen erkennen tekortkomingen
De twee organisaties met een Zikos-afdeling erkennen dat de zorg die zij nu leveren ondermaats is. "Wij zijn op dit moment onvoldoende in staat om deze jongeren de veilige en deskundige omgeving te bieden die zij nodig hebben", zegt een woordvoerder van Pactum. De instelling ontving "zorgelijke signalen" over "de inzet van vrijheidsbeperkende maatregelen, een repressieve cultuur, denigrerende bejegening door medewerkers en een moeizame toegang tot de klachtenprocedure".
Volgens beide organisaties is een heel andere aanpak nodig, met zorgmedewerkers uit meerdere disciplines. Hierover lopen gesprekken met onder meer de inspectie en het ministerie van Volksgezondheid.
"De kennis op onze afdelingen is nu te eenzijdig", zegt iHUB-bestuurder Van Domburgh. "We hebben vooral pedagogische medewerkers op de vloer, maar we willen multidisciplinaire teams met bijvoorbeeld een psychiater en verpleegkundige, die 24 uur per dag tot hun beschikking staan. Die oproep doen wij al langer."
'We kunnen personeel niet dwingen'
Van Domburgh merkt dat het lastig is om bijvoorbeeld kinderpsychiaters aan Zikos-afdelingen te verbinden. "Dit is de allerzwaarste vorm van jeugdzorg. En wij kunnen mensen niet dwingen."
Volgens hoogleraar Bruning moet de overheid meer doen voor deze kinderen. "Desnoods worden zorgprofessionals beter betaald, of overgeplaatst van afdelingen waar minder zware zorg nodig is. Het kan niet zo zijn dat we zoveel jongeren hebben die trauma's oplopen in een systeem, waar een overheid ze hoort te beschermen."
