De strafrechtelijke onschendbaarheid van ambtenaren staat op losse schroeven. Het OM kan ambtenaren wel degelijk vervolgen. Dat is het oordeel van het gerechtshof Den Haag in een door twee toeslagenouders aangespannen procedure.
Advocaat Anis Boumanjal stond de twee ouders bij. "Het OM heeft heel lang volgehouden dat zolang een ambtenaar niet handelt uit eigen gewin, en dus eigenlijk in het belang van de overheidsdienst, hij niet strafbaar is. Daar is nu een streep door getrokken."
Er zal wel een ernstige mate van verwijtbaarheid moeten zijn. Schending van fundamentele rechten bijvoorbeeld.
Het OM kon ambtenaren alleen vervolgen als er sprake was van een ambtsmisdrijf waarbij er sprake is van persoonlijk gewin bij een bepaalde overtreding. Bijvoorbeeld het aannemen van steekpenningen om iets door de vingers te zien. Het Hof in Den Haag vindt nu dat het OM ook andere zaken moet onderzoeken, als daar aanleiding voor is.
De advocaat benadrukt dat het oordeel van de rechter gaat over ambtenaren die buiten hun boekje treden, maar zonder daar persoonlijk beter van te worden. "Dus zelfstandig, eigenhandig mensen op een fraudelijst zetten en dan vervolgens zeggen dat ze dat deden in het belang van de fraudebestrijding." Volgens Boumanjal is dat in de Toeslagenaffaire gebeurd.
Hij noemt ambtenaren die in de Toeslagenaffaire eigenhandig mensen selecteerden op basis van hun etnische achtergrond. "Als je dat ook nog eens zelfstandig doet én moedwillig, dan ben je wat mij betreft niet een ambtenaar die te goeder trouw is, maar één die gewoon kwaad in de zin heeft. Daar zit het verschil."
Voorzichtiger
Het is nog de vraag wat dit precies voor ambtenaren gaat betekenen, denkt Herman Bröring, hoogleraar bestuursrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Er zal wel een ernstige mate van verwijtbaarheid moeten zijn. Schending van fundamentele rechten bijvoorbeeld."
Daarom wil hij het oordeel van het Hof niet veel breder trekken. "Die stap moet je denk ik nu niet zetten, want de Toeslagenaffaire is ook wel weer een heel bijzondere casus."
Er is volgens hem al langer discussie over de immuniteit van ambtenaren. Ook een deel van de Tweede Kamer zou voor afschaffing zijn. Maar tegenstanders vrezen dat ambtenaren veel te voorzichtig zullen worden.
Bröing legt uit dat een ambtenaar dan wel in dienst is van de overheid, maar ook zelf initiatieven moet kunnen nemen. "Als ze daarbij niet goed uitkijken, gaat het best ver om dat dan in de strafrechtelijke sfeer te trekken."
Goede voorbeeld
Bas van Weegberg van vakbond FNV is niet meteen geschrokken van het oordeel. Strafrechtelijke vervolging is een sluitstuk, vindt hij. "Er gaat natuurlijk al een heleboel mis als je daar uiteindelijk terechtkomt."
Als ander voorbeeld noemt hij de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO), die studenten met een migratieachtergrond opvallend vaak beschuldigde van fraude met studiefinanciering.
Hij ziet vooral een rol voor de overheid als werkgever. "De politiek moet beleid maken dat past binnen de rechtsstaat. Beleid dat niet discrimineert of racistisch is. De overheid als werkgever heeft een belangrijke rol om haar eigen mensen te beschermen, maar ook het goede voorbeeld te geven."
Voor de twee Toeslagenouders is het oordeel van de rechter te laat. Hun aangifte heeft betrekking op discriminatie in 2008, 2013 en 2014. Discriminatie verjaart na zes jaar. Ook zag de rechter te weinig aanknopingspunten voor een strafvervolging van ambtenaren van de Belastingdienst.
Dat was slecht nieuws voor de ouders, zegt hun advocaat Boumanjal. "Helaas leidt het oordeel niet tot een daadwerkelijk vervolging in dit concrete geval. Maar zij hebben wel de weg geplaveid voor de toekomstige generatie. En dat is echt de verdienste van deze twee aangevers."
