Worden president Poetin en de zijnen ooit berecht voor hun aandeel in de Oekraïne-oorlog? En zo ja, hoe en door wie? Achter de schermen speelt een concurrentiestrijd tussen het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag én een nog op te richten Oekraïne-tribunaal.
Terwijl de oorlog in Oekraïne nog volop woedt, wordt al gesproken over de mogelijke berechting van Russische verdachten. Het ICC gaat, in samenwerking met andere landen en Oekraïne voorop, concrete oorlogsmisdaden berechten. Het Strafhof heeft alleen niet de bevoegdheid om over de verantwoordelijken voor de Russische invasie te oordelen, tot frustratie van aanklagers en experts.
Dus staat de internationale gemeenschap voor de vraag: komt er een nieuw tribunaal, of durft men de uitbreiding van het ICC-mandaat aan?
Bij de oprichting van het Internationaal Strafhof in 2002 hebben militaire grootheden zoals Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk de rechtsmacht van het hof beperkt. Dat deden zij om te voorkomen dat lidstaten - zoals zijzelf - kunnen worden vervolgd voor 'staatsagressie': een militaire inval in een ander land.
Daarnaast zijn noch Rusland noch Oekraïne lid van het Strafhof, waardoor inwoners én de leiders van die landen niet zomaar in Den Haag ter verantwoording geroepen kunnen worden.
Daarom willen enkele landen, zoals Oekraïne en de VS, nu in plaats van het mandaat van het ICC uit te breiden, een nieuw tribunaal optuigen.
VS ook geen lid
Ook de Verenigde Staten zijn geen lid van het Strafhof en hebben wettelijk vastgelegd dat Amerikaanse militairen niet kunnen worden uitgeleverd voor mogelijke oorlogsmisdaden. Daardoor kan het Strafhof niet oordelen over bijvoorbeeld Amerikaans militair optreden in Irak. En toen het ICC een onderzoek wilde instellen naar CIA-gevangenissen in Europa, waar Afghanen werden verhoord, stelde Washington zelfs keiharde sancties tegen de hoofdaanklager in.
Er zullen altijd gevallen van selectieve gerechtigheid zijn.
Het nieuw op te richten Oekraïne-tribunaal moet soelaas bieden. Dat kan worden vergeleken met de processen van Neurenberg, vlak na de Tweede Wereldoorlog. De geallieerden berechtten daar de nazi's. Ook tijdens het Joegoslavië-tribunaal werden verantwoordelijken voor die oorlog berecht. Dat tribunaal werd gesteund door de VN-Veiligheidsraad. Omdat Rusland en China daarin zetelen is steun voor een Oekraïne-tribunaal ondenkbaar, en ook in de Algemene Vergadering van de VN is veel weerstand. Zuidelijke landen beschouwen zo'n rechtbank als 'selectieve gerechtigheid'.
Hypocriet
"Er zullen altijd gevallen van selectieve gerechtigheid zijn", zegt Beth van Schaack tegen Nieuwsuur. Ze dient namens de VS als speciaal ambassadeur voor internationaal recht en is in die rol de Amerikaanse voortrekker voor berechting van de initiators van de oorlog. Ze noemt het nieuwe instituut 'complementair' aan het Internationaal Strafhof.
'Hypocriet', stelt expert internationaal recht Marieke de Hoon over de landen die zich hebben gevrijwaard van vervolging door het Strafhof. "Precies die landen willen nu een nieuw tribunaal oprichten voor uitsluitend Russische agressie". Voormalig ICC-rechter Chris van den Wyngaert noemt de beperkte rechtsmacht van het Strafhof 'belachelijk': "Het ondermijnt zo de hele onderneming."
Begin deze maand kwam Van Schaack met internationale partners bijeen in het Oekraïense Lviv. Daar werd alvast een onderzoeksgroep in het leven geroepen die bewijslast tegen de Russen moet verzamelen. Minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra (CDA) sprak er met president Zelensky. Die is groot pleitbezorger voor het aparte tribunaal.
Concurrentie tussen Strafhof en nieuw tribunaal
De hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, Karim Kahn, ziet ook liever dat zijn mandaat wordt uitgebreid, zodat ook politieke leiders bij het ICC kunnen worden berecht voor hun opdrachten aan het leger. Ook heerst er vrees dat het ICC met het nieuwe Oekraïne-tribunaal moet concurreren om schaarse middelen en mankracht.
Maandag wordt over de rol van het Strafhof bij de vervolging van oorlogsmisdaden in Oekraïne onderhandeld tijdens een bijeenkomst in Londen, mede-georganiseerd door Nederland. De Verenigde Staten leveren inmiddels wel informatie en diplomatieke steun voor onderzoeken naar Russische oorlogsmisdaden aan het Strafhof. "De regering Biden-Harris wil worden gezien als een leider en een betrouwbare, duurzame partner bij deze onderzoeken", zegt speciaal ambassadeur van Schaack.
Pentagon houdt informatie achter
De veiligheidsadviseur van de regering-Trump, John Bolton, zwoer nog dat de VS 'nooit zou samenwerken met het ICC' en noemde het Strafhof 'dood'. "Ik ben blij te kunnen zeggen dat dit geen Amerikaans beleid meer is", aldus Van Schaack.
De praktijk is echter weerbarstig. Het Pentagon houdt nog steeds informatie over Russische oorlogsmisdaden achter voor het Strafhof, zeggen bronnen tegen de New York Times. De militaire top vreest een precedent te scheppen, dat uiteindelijk ook leidt tot mogelijke vervolging van Amerikaanse militairen in Den Haag.
