Vier vragen (en antwoorden) over mogelijke strafhof-zaak tegen Russen

• Christiaan Paauwe

  Redacteur Buitenland

Het Internationaal Strafhof (ICC) lijkt zich op te maken voor twee strafzaken tegen Russische verdachten. Volgens The New York Times en persbureau Reuters onderzoekt de in Den Haag gevestigde instantie de aanvallen op Oekraïense infrastructuur en de deportatie van kinderen die in Russische kampen worden heropgevoed.

Het zou voor het eerst zijn dat er strafzaken worden geopend vanwege de grootschalige invasie, al wil een woordvoerder nog niet ingaan op het nieuws. Het Kremlin heeft vandaag nogmaals duidelijk gemaakt het Internationaal Strafhof niet te erkennen.

Een jaar geleden maakte openbaar aanklager Karim Khan bekend onderzoek te doen naar internationale misdrijven in Oekraïne. Waarover het strafhof zich zou buigen was niet direct duidelijk, maar de afgelopen maanden kwamen er signalen dat het onderzoek zich onder meer richtte op de deportatie van duizenden Oekraïense kinderen. "Kinderen kunnen niet behandeld worden als oorlogsbuit", zei Khan deze maand bij een bezoek aan Oekraïne.

Waar gaan de aanklachten van het ICC over?

Onafhankelijke onderzoekers stelden onlangs vast dat minstens 6000 kinderen zijn beland in heropvoedingskampen verspreid door Rusland. Hoeveel van die kinderen daar nog zitten, is niet duidelijk. "Het zou voor het eerst zijn dat het strafhof een zaak begint vanwege het kidnappen van kinderen", zegt Iva Vukusic van de Universiteit Utrecht. Zij doet onderzoek naar genocide en oorlogsmisdaden, en werkte eerder voor het Joegoslavië-tribunaal.

"De grote vraag zal zijn of de aanklager dit ziet als een vorm van genocide", aldus Vukusic. "Deze kinderen worden namelijk meegenomen en heropgevoed, met een andere taal en cultuur." Moskou zegt zelf kinderen op te vangen die vanwege de oorlog hun huis moeten ontvluchten.

Ook zou het strafhof kijken naar de aanvallen op kritieke infrastructuur. Rusland ontkent dat burgers beschoten worden, maar erkent wel dat het Oekraïense energienetwerk een doelwit is. Volgens Human Rights Watch heeft Rusland willekeurig en disproportioneel bewoond gebied gebombardeerd.

Hoe pakt het Internationaal Strafhof dit soort aanklachten aan?

Het strafhof vervolgt personen die verdacht worden van genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven of agressie. Het gaat vooral om mensen die een leidinggevende functie hadden, dus politieke leiders of commandanten. Sinds de oprichting in 2002 zijn er 43 arrestatiebevelen uitgevaardigd, slechts vijf daarvan leidden tot een veroordeling. Het betrof in 40 gevallen aanklachten over misdrijven tijdens conflicten in Afrika.

Als de openbaar aanklager vindt dat er genoeg bewijs is, dan wordt dit eerst voorgelegd aan rechters. Zij moeten dan overgaan tot arrestatiebevelen voor de verdachten, omdat het strafhof niet bij verstek een oordeel uitspreekt. De persoon moet wel belangrijk genoeg zijn - een zaak kost veel geld en is tijdrovend.

"Maar het strafhof heeft geen politiediensten om mensen op te sporen en te arresteren", zegt NIOD-onderzoeker Thijs Bouwknegt. "Daarom zijn ze afhankelijk van de samenwerking van staten. Dus als het gaat om Russische verdachten, zal Rusland verdachten moeten overdragen."

Wat gebeurt er verder om misdrijven in Oekraïne vast te leggen?

Oekraïne zegt al 70.000 oorlogsmisdrijven te hebben vastgelegd. Dat maakt de rol van het strafhof ook ingewikkelder, stelt Bouwknegt. "Het ICC is er voor wanneer landen zelf niets willen of kunnen doen. De rechter kan zeggen: waarom moeten we een arrestatiebevel uitvaardigen als Oekraïne er zelf al mee bezig is?" Dat het hof zich erover buigt, heeft ook te maken met de druk van een vijftigtal landen, waaronder Nederland. Die hebben aangedrongen op onderzoek.

Tegelijkertijd is het onduidelijk of het strafhof rechtsmacht heeft rond het vraagstuk over het misdrijf van agressie, oftewel dat Rusland Oekraïne zonder gegronde reden is binnengevallen. Dit komt doordat Rusland - en ook veel andere landen zoals de VS - geen lid zijn van het ICC. Daarom is er onder juristen veel discussie of er een apart tribunaal moet komen die deze rechtsmacht wel heeft, zegt Bouwknegt. Dat zou vanuit de VN moeten komen en dan naast het strafhof moeten bestaan. Zo'n tribunaal zou het mandaat kunnen krijgen om bij verstek mensen te veroordelen - wat het ICC nu niet kan.

Zo werd eerder het Joegoslaviëtribunaal opgericht. Dat boog zich onder meer over de massamoord in Srebrenica. Dit tribunaal kreeg een mandaat van de Veiligheidsraad van de VN. Dat is voor Oekraïne geen optie, omdat Rusland ook lid is van de Veiligheidsraad. Wel zou de Algemene Vergadering van de VN een tribunaal kunnen aanstellen, wat nog niet eerder is gebeurd. De vraag is hoeveel zo'n initiatief zonder steun van de Veiligheidsraad kan bereiken.

Gaat Poetin ooit terechtstaan, of andere Russische leiders?

Die kans lijkt voorlopig bij het Internationaal Strafhof klein. Aanklachten tegen Russische figuren vanwege de aanval op Oekraïne lijkt vooralsnog een symbolische stap. "Ze kunnen niemand laten arresteren. Maar ze kunnen een boodschap uitdragen naar de hele wereld", zegt Vukusic van de Universiteit Utrecht.

En ook al lijkt een arrestatie van hooggeplaatste Russen nu uitgesloten, dit kan in de toekomst veranderen. Dit bleek eerder ook bij het Joegoslaviëtribunaal. Radovan Karadzic en Ratko Mladic waren vijftien jaar op de vlucht. Niemand dacht dat ze ooit opgepakt zouden worden, maar dat gebeurde uiteindelijk wel. "Politieke omstandigheden kunnen veranderen", concludeert Vukusic. "Het is een lang proces, dat niet een paar maanden, maar vijf of tien jaar, of zelfs langer kan duren."