Vanaf 5 december mag er geen druppel Russische ruwe aardolie per schip de Europese havens meer bereiken. Import van de olie, de kurk waar de Russische economie én oorlogsmachine op drijft, valt vanaf dan onder de EU-sancties. Maar analyse van Nieuwsuur wijst uit dat Rusland met tal van sluiproutes de boycot kan omzeilen.
Sommige mazen in het net zijn bewust gecreëerd: grote verstoringen van de mondiale oliemarkt zouden Europa te hard raken en dus moet Rusland, als één van 's werelds belangrijkste olie-exporteurs, kunnen blijven exporteren naar andere markten, zoals Azië.
Zo staat het Europese havens vrij om Turkse diesel binnen te halen, ook als dat gemaakt is van Russische olie. Turkije heeft de Russische import al flink opgeschroefd en de eerste Turkse diesel heeft inmiddels de haven van Rotterdam bereikt, blijkt uit cijfers van het Centre for Research on Energy and Clean Air.
Niet waterdicht
Andere sluiproutes zijn geboren uit noodzaak: zo blijkt het vrijwel onmogelijk om aan de chemische samenstelling de oorsprong van de olie te herleiden. De Nederlandse douane heeft een eigen onderzoekslab, maar bevestigt dat ze daar de oorsprong van olie niet kan testen.
Daarom controleert de douane alleen op basis van documentatie, certificaten van oorsprong, en routes die schepen afleggen. Dat doen ze niet bij alle olietankers die Rotterdam binnenvaren, maar "risicogericht" en "met steekproeven", zegt de douane tegen Nieuwsuur. Veel Russische ruwe olie kan daarmee worden geweerd, maar "waterdicht is dat systeem niet".
Met medewerking van bijvoorbeeld Saudi-Arabië wordt Russische olie soms overgeheveld tussen schepen, voordat het in de Europese havens belandt. "Dat maakt het onvermijdelijk dat Russische olie ook ná 5 december nog onze havens bereikt", zegt energiedeskundige Lucia van Geuns van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies.
Zulke omleidingen zijn lastig te controleren. Energie-minister Rob Jetten zei vorige week in de Kamer dat dit de boycot "ingewikkelder" maakt dan eerdere sancties tegen Rusland. "Omdat we vrij weinig zicht hebben op wat er met die moleculen aan olie en olieproducten gebeurt."
De minister beschuldigde Saudi-Arabië ervan de Russen te helpen bij het verhandelen van Russische olie. Een woordvoerder laat weten dat Jetten bedoelde dat de Saudi's die olie mogelijk zouden bijmengen met eigen olie. Dan is de oorsprong lastiger te herleiden.
Voor de oorlog - in 2021 - werd de helft van de Russische olie geëxporteerd naar de EU. Sinds de oorlog en de afkondiging van de boycot neemt die export af: naar 31 procent afgelopen oktober, blijkt uit cijfers van de International Energy Agency. Bedrijven doen aan zelf-sanctionering en weten nieuwe leveranciers te vinden.
Tegelijkertijd houden een aantal Europese landen een groot belang bij het verschepen van Russische olie, ook naar buiten Europa. De maritieme sector van Griekeland, Cyprus en Malta leunt op de Russische fossiele sector. Het aandeel in het transport van Russische olie door Griekse bedrijven nam sinds de oorlog alleen maar toe: tussen maart en oktober steeg dat transport van 35 naar 54 procent, blijkt uit cijfers van Institute of International Finance.
Het effect op de Russische inkomsten is nog beperkt. Deels omdat olieprijzen stegen, "maar ook omdat landen als China, India en Saudi-Arabië de Russische olie met korting opkopen", zegt Van Geuns. Die landen verdienen daar goed aan ziet ook energiemarkt-analist van ABN AMRO Hans van Cleef: "Terwijl die olie als diesel of stookolie deels ook weer in Europa belandt."
"In principe moeten alle schepen hun documentatie en certificaat van oorsprong laten zien als ze zich in de haven melden", zegt Albert Veenstra, hoogleraar transport en logistiek aan de Erasmus Universiteit. Maar juist ten tijde van uitgebreide sancties "is het maar de vraag of de documentatie die de douane te zien krijgt ook klopt".
De rechtstreekse verschepingen van Russische olie naar Europa zullen volgens Veenstra wel ophouden na 5 december. Maar de veelvoud aan uitzonderingen en sluiproutes maken "dat er een behoorlijk lek zit. Linksom of rechtsom zal er toch Russische olie in Europa belanden".
In een poging de lekken toch nog verder te dichten, onderhandelt Europa over een maximumprijs voor Russische olie. Westerse Europese verzekeraars, die 90 procent van de mondiale markt voor vrachtverkeer in handen hebben, mogen de export van Russische olie naar 'derde landen' als India dan alleen verzekeren als die onder een bepaalde prijs wordt verkocht.
Maar vooralsnog kunnen de lidstaten het niet eens worden over de prijs. Bij een te lage prijs wordt het voor Rusland onrendabel de olie te exporteren. De Russiche president Vladimir Poetin dreigt al met een exportstop. Voert hij die door, dan moeten Europa en de VS met China en India concurreren om Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse olie. Dat zal de prijs enorm opstuwen.
Volgens Van Geuns is dit exemplarisch voor het tegenstrijdige karakter van de olieban. "Als de ban te effectief is, raak je Rusland, maar ondervindt Europa zelf ook enorme gevolgen. En bij een zachte ban, blijft de oliemarkt in tact, maar kan Rusland ook blijven verdienen. Dan schiet je het doel van de sanctie deels voorbij."
