"Armageddon", "totale vernietiging", "wereldwijde catastrofe". Wereldleiders schuwen de afgelopen week de grote woorden niet. Als de oorlog in Oekraïne uitloopt op een nucleaire confrontatie tussen het Westen en Rusland, kan dat leiden tot extreem veel doden en zelfs het einde van de mensheid.
Niet bepaald een geruststellende boodschap. De situatie doet denken aan de Cubacrisis in 1962, toen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten op voet van een kernoorlog stonden. "Heel veel mensen dachten dat het afgelopen kon zijn met de wereld", zegt militair historicus Max Hastings, die een boek schreef over de Cubacrisis.
Zijn we nu net zo dichtbij een kernoorlog als toen? Veel hangt af van hoe het Westen en Rusland op elkaar reageren.
De Cubacrisis was nog veel gevaarlijker dan we destijds dachten.
Even terug in de tijd. In 1962 zit de wereld midden in de Koude Oorlog als Amerikaanse spionagetoestellen ontdekken dat de Sovjet-Unie kernraketten installeert op het communistische Cuba. Met die wapens kan een groot deel van Amerika in as worden gelegd.
Een onacceptabele bedreiging, vindt Washington. President John F. Kennedy waarschuwt Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov: op een atoomaanval zal een vernietigende nucleaire tegenaanval volgen.
Een deel van de Amerikaanse bevolking en sommige generaals pleiten voor het bombarderen van de raketinstallaties op Cuba. Hastings: "De stafchef van het leger, de vooraanstaande generaal Maxwell Taylor zei: verklaar ze de oorlog, als dat in ons belang is."
Dertien dagen lang lijkt de wereld op weg naar een nucleaire catastrofe. Maar Kennedy negeert zijn generaals en voert een zeeblokkade in rond Cuba om Sovjetschepen met nieuwe wapens tegen te houden. Hij houdt contact met Chroesjtsjov die uiteindelijk inbindt en de kernwapens op Cuba ontmantelt.
"De situatie destijds was nog veel gevaarlijker dan we toen dachten", zegt Niels van Willigen, universitair hoofddocent internationale betrekkingen aan de Universiteit Leiden. "We weten nu dat er al kleine, tactische kernwapens op het eiland waren toen Amerika overwoog te bombarderen."
Historicus Hastings ziet een belangrijke parallel met 2022: zowel Chroesjtsjov als de huidige Russische president Vladimir Poetin willen de invloedsfeer van hun land uitbreiden en gebruiken (het dreigen met) kernwapens als middel. De mannen worden verenigd door één gedachte: "Enorme wrok tegen het Westen en het idee dat Rusland niet het respect krijgt dat het toekomt. Het Westen denkt terecht dat het expansionisme en de agressie van de Russen moet worden bestreden."
'Een test gaat al te ver'
Maar er is ook een duidelijk verschil. Dit keer wordt niet Amerika rechtstreeks bedreigd, maar 'slechts' een bondgenoot ver weg. De NAVO kan ervoor kiezen om niet of terughoudend te reageren als Rusland een relatief kleine kernbom afvuurt op het slagveld in Oekraïne of een kernbom symbolisch laat ontploffen zonder slachtoffers.
Het risico op een kernoorlog is nu kleiner dan in 1962, zou je dus denken. Maar Van Willigen wijst op een ánder belangrijk verschil. "In de Koude Oorlog was het heel normaal voor de VS en de Sovjets om te testen met kernwapens. Sindsdien zijn er verdragen afgesloten die tests verbieden."
Van Willigen denkt dat de NAVO tegenwoordig een Russische test of symbolische ontploffing al ziet als een stap over de rode lijn. "Een kernproef is echt een serieuze escalatie."
Of een Russische kernaanval of -proef vervolgens leidt tot Wereldoorlog III, hangt af van de westerse tegenreactie en de Russische reactie daar weer op. NAVO-landen blijven bewust vaag, maar ze lijken in ieder geval niet van plan zelf kernwapens in te zetten. Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, zei deze week: "de omstandigheden waarin de NAVO nucleaire wapens in zou zetten zijn extreem ver weg".
Russische troepen uitschakelen
De NAVO heeft behoorlijk wat conventionele, niet-nucleaire opties die Rusland ook hard kunnen raken. Van Willigen: "Als de ontploffing heeft plaatsgevonden, zal de NAVO gelijk bijeenkomen. De organisatie heeft een geïntegreerde commandostructuur waardoor er snel gehandeld kan worden."
Opties die er liggen: een cyberaanval, een totale economische blokkade of een grote aanval met zware, niet-nucleaire raketten. Van Willigen: "Er zijn inmiddels heel zware conventionele wapens die de kracht van kleine kernwapens benaderen. De NAVO zou heel gericht Russische troepen in Oekraïne kunnen uitschakelen, of de belangrijke vloot in de Zwarte Zee."
Chroesjtsjov ging verstandiger te werk dan Poetin.
Zo'n harde tegenaanval zal weer een reactie van Rusland uitlokken. De laatste tijd voert Poetin zijn oorlogsretoriek richting het Westen al flink op. Een confrontatie met de NAVO zal volgens hem uitmonden in een "wereldwijde catastrofe".
Is het dus onvermijdelijk dat een Russische kernexplosie leidt tot een veel grotere oorlog tussen het Westen en Rusland? Niet per se, zegt Van Willigen. "Als de Russen overgaan tot een demonstratieve nucleaire explosie, verwachten ze sowieso al een reactie van het Westen. Het gaat erom dat die reactie binnen de kaders blijft van wat de Russen verwachten en willen accepteren. Maar wat die kaders precies zijn, weet je nooit."
Hoe rationeel handelt Poetin?
Zestig jaar geleden werden de nucleaire spanningen uiteindelijk gesust dankzij de "rationele acties" van Chroesjtsjov en Kennedy, zegt historicus Hastings. "Zij wilden een oorlog tot elke prijs voorkomen."
"Chroesjtsjov ging verstandiger te werk dan Poetin", zegt Hastings. "Hij wist dat de Sovjet-Unie een kernoorlog zou verliezen. We zijn er veel minder zeker van dat Poetin zal terugkrabbelen."
Van Willigen acht de kans dat Poetin op de nucleaire knop drukt "vrij klein". "Tot nu toe heeft Poetin nog behoorlijk rationeel gehandeld en veel bemoeienis van het Westen geaccepteerd. Hij laat bijvoorbeeld vergaande wapenleveranties van de VS en Europese landen aan Oekraïne toe. Tegelijkertijd: ook vanuit een rationele afweging kan hij beslissen een kernwapen in te zetten."
Hastings: "De kans dat Poetin een kernoorlog in Oekraïne begint is maar 5 à 10 procent. Maar 5 à 10 procent is hoog als je naar de impact van een kernexplosie kijkt."
