Het ministerie van Volksgezondheid (VWS) wil de appjes van ambtenaren over de mondkapjesdeal met Sywert van Lienden niet publiceren, ondanks een uitspraak van de rechter. Het ministerie kiest ervoor de dwangsom van 15.000 euro te betalen, in plaats van de informatie vrij te geven. En dat is niet voor het eerst; de afgelopen jaren ontving De Volkskrant naar eigen zeggen "richting 100.000 euro" van ministeries die zich niet aan een rechterlijke uitspraak hielden.
Een Kamermeerderheid, waaronder de drie coalitiepartijen D66, CDA en ChristenUnie, wil het ministerie nu dwingen alsnog meteen het berichtenverkeer openbaar te maken en met de Tweede Kamer te delen.
"Het is niet aan VWS om te bepalen wanneer aan een verzoek wordt voldaan", zegt Tweede Kamerlid Khadija Arib (PvdA). "Het is gewoon een uitspraak van de rechter. Een dwangsom is een prikkel om je aan die uitspraak te houden en niet een middel om er onderuit te komen. Ik vind het zeer kwalijk."
Sinds 2020 hebben we misschien wel vijftig rechtszaken aangespannen en al tienduizenden euro's aan dwangsommen gekregen.
"Ik wil liever de informatie dan het geld", zegt Volkskrant-journalist Erik Verwiel. "Wij gaan niet voor het geld naar de rechter, we willen gewoon die stukken hebben en dat is dan het enige wat je kan doen."
'Lappen uitspraak aan hun laars'
Het ministerie wil de door De Volkskrant opgevraagde stukken op het eigen tempo, gefaseerd openbaar maken, en zegt in augustus met meer informatie te komen. Vorig jaar besloot de Raad van State dat het gefaseerd vrijgeven van stukken was toegestaan, in een hogerberoepzaak naar aanleiding van drie Wob-verzoeken van Nieuwsuur.
"De Raad van State zei toen begrip te hebben voor het gefaseerd vrijgeven vanwege de grote hoeveelheid opgevraagde stukken", zegt Wim Voermans, hoogleraar bestuursrecht aan de universiteit Leiden. "Maar dit Volkskrant-verzoek zit anders in elkaar. Het was niet: we willen alles hebben, maar heel gericht. Het cynische is dat de minister heeft gezegd: we volgen onze eigen planning, want dat mag in de Nieuwsuur-zaak. Maar daarmee lappen ze een rechterlijke uitspraak aan hun laars."
Bijna ton binnen
Omdat het zo moeilijk is informatie te verkrijgen van ministeries, stappen ze bij De Volkskrant sinds 2020 sneller naar de rechter. "Het kwam voor dat we echt weken aan het lijntje werden gehouden", zegt Verwiel. "Op een gegeven moment denk je: nu gaan we gewoon wat strenger zijn. Dus sinds 2020 hebben we tien, twintig, misschien wel vijftig rechtszaken aangespannen en al tienduizenden euro's aan dwangsommen gekregen. Dat gaat wel richting de 100.000 euro ja."
En dat gebeurt vaker bij overheidsinstanties (zie kader). "Bij Financiën kreeg ik een paar weken geleden een besluit binnen waarbij meer dan 30.000 euro betaald moest worden omdat ze zich niet aan de rechterlijke uitspraak hielden", zegt Verwiel. "Dat vind ik wel treurig."
De zaak past in een patroon. In meer dan de helft van de gevallen waren ministeries in 2021 te laat bij het vrijgeven van informatie aan journalisten. Minister Hanke Bruins Slot van Binnenlandse Zaken antwoordde in maart op Kamervragen van Pieter Omtzigt dat ze "geen signalen had ontvangen waaruit zou blijken dat er bewust wordt vertraagd bij het afhandelen van een verzoek".
"Dan is ze blind en doof", zegt Voermans. "Bij de rechtbank heeft het ministerie in januari aangegeven dat ze verwachtten dat in mei 2022 een besluit zou volgen. Het is nu juli. Juist in deze procedure blijkt wel dat er sprake is van politieke onwil. Je zou toch wel willen dat er een steviger sanctie op zit, zoals mogelijke strafrechtelijke consequenties. Als er wetten worden overtreden, dan is het een ambtsmisdrijf."
'Wie wordt uit de wind gehouden?'
"Ik betreur het dat het zo ver moet komen dat je er via juristen over moet spreken", zegt Ineke van Gent, voorzitter van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding. "Als het ministier van Volksgezondheid echt liever dwangsommen betaalt dan de informatie geeft, is dat geen goede zaak. De informatie wordt alleen maar relevanter. Dan denk je: wat speelt hier? Wie wordt uit de wind gehouden? Het roept veel vragen op."
"Iedereen heeft zich aan de wet te houden, dus ook ministeries en ministers", zegt Omtzigt nu in een reactie. "Het feit dat een aantal ministeries zich nooit houdt aan de wettelijke termijnen van de Wet Openbaarheid Bestuur betekent dat ze hun archieven niet op orde hebben en niet begrijpen dat de overheid niet boven de wet staat, maar juist een voorbeeldfunctie heeft."
Deloitte
De appjes en andere communicatie komen sowieso naar buiten in het onderzoek dat adviesbureau Deloitte doet naar de mondkapjesdeal. Dat is naar verwachting in september klaar. Deloitte heeft de door De Volkskrant opgevraagde informatie dus al gekregen.
"VWS wil de andere kant van het verkeer niet prijsgeven", denkt Voermans. "Er zit waarschijnlijk ongelooflijk nieuws in. Mensen kunnen er onderdelen uit halen waar de minister last van gaat krijgen."
