Sinds de oorlog in Oekraïne een maand geleden uitbrak wordt de Europese Unie gedwongen om eensgezind op te treden en een andere toon aan te slaan. Europa bedrijft meer machtspolitiek, zoals de Verenigde Staten en China. Zo brak Duitsland met de pacifistische traditie van na de Tweede Wereldoorlog en waren de lidstaten unaniem bij het uitrollen van sancties tegen Rusland.
De EU is eensgezinder dan ooit, zeggen deskundigen, maar moet nog wel wennen aan de nieuwe realiteit. "Nu moet Europa in staat zijn om militaire capaciteit op te bouwen", zegt voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheffer in Nieuwsuur.
'Macht als vies woord'
De Hoop Scheffer verklaart de manier waarop Europa tot nu toe met conflicten omging: "Er zit veel neutraliteit in het Europese DNA, wij zijn niet zo van het militarisme en overal ingrijpen."
De Europese Unie is opgericht om precies het omgekeerde te doen van machtspolitiek bedrijven. De EU moest grenzen tussen landen weghalen en de vrede bewaren. "Het woord 'macht' was sowieso een taboe, een vies woord", zegt historicus en politiek filosoof Luuk van Middelaar.
"De conclusie die wij trokken uit de Tweede Wereldoorlog is dat macht gevaarlijk is. En we hebben die macht dan ook afgezworen", zegt Hans Kribbe. Hij werkte jarenlang voor eurocommissarissen Frits Bolkestein en Neelie Kroes. Ook werkte hij een aantal jaar voor het Kremlin als media-adviseur om de relaties met vooral Europa te bevorderen.
Luuk van Middelaar, die ook voor Bolkestein werkte, ziet een verschuiving, maar van een grootmacht zoals Rusland, China of de VS is nog geen sprake. "Dat vergt nog meer. Er worden natuurlijk wel wapens geleverd aan Kiev en de EU stelt zich bijna op als partij in dit conflict. Maar toch nog net niet en dat moet wel uiteindelijk."
"Wij hebben er eigenlijk op gegokt dat die landen langzaam zoals ons zouden worden en dus ook de macht zouden afzweren en volgens de rechtsregels zouden gaan handelen", zegt Kribbe. "Volgens instellingen als bijvoorbeeld de Wereldhandelsorganisatie, de Verenigde Naties. Maar wat we nu zien is dat landen zoals China, Rusland en ook Turkije, eigenlijk niet in die rechtsorde geloven en teruggrijpen naar de macht."
We zijn echt uitgeput na 75 jaar een veiligheidsgarantie voor Europa te hebben moeten bieden.
Onder de paraplu van de VS heeft Europa de veiligheid eigenlijk uitbesteed aan de Amerikanen, zegt Van Middelaar. "En de VS keert zich langzaam af van Europa en richt zich meer op China. Dat betekent dat wij in Europa onze eigen zaakjes en onze eigen veiligheid voor een belangrijk deel moeten kunnen regelen. We hebben ook andere belangen dan de VS. We zitten op een andere plek in de wereld."
Jaap de Hoop Scheffer denkt dat het tijd is om minder afhankelijk te worden. "Europa kan niet voor elk conflict in de Sahel of op de Balkan bij het Witte Huis op de bel drukken."
Dat beaamt de Amerikaanse journalist William Drozdiak, die meerdere boeken schreef over Europa. "Het tijd is voor Europa om een echte politieke gemeenschap te worden die voor zijn eigen verdediging zorgt. Dat zullen de regering-Biden en de Amerikanen in het algemeen toejuichen. Want we zijn echt uitgeput na 75 jaar een veiligheidsgarantie voor Europa te hebben moeten bieden."
Hij ziet een leidende rol voor de Franse president Emmanuel Macron. "Hij is de meest pro-Europese president die Frankrijk sinds de Tweede Wereldoorlog heeft gehad. En hij krijgt de Fransen daarin mee. De vraag is nu of hij de nieuwe Duitse regering kan overtuigen om zich bij hem aan te sluiten. Macron begrijpt dat om politieke macht en invloed in de wereld te hebben, je die moet ondersteunen met militaire macht."
'Dit is zo'n moment'
Van Middelaar ziet in alle EU-landen een grotere bereidheid om zelf pijn te lijden. "Ik bedoel dan economische pijn. Want dit gaat gewoon wat kosten. Maar vrede, veiligheid, het voortbestaan van democratie in Europa is belangrijker dan dat je misschien een extra truitje moet aandoen omdat het gas duurder wordt. Het is een moment van strategisch bewustzijn in zekere zin."
Is er dan eerst een grote crisis nodig om Europa een beetje het gevoel te geven waar we voor staan? "De Europese Unie is niet een staat met een centrale regering. Dus een club van 27 landen met allemaal eigen belangen, eigen waarden en een eigen plek op de kaart. Niet alle landen grenzen aan Rusland. Het vergt dus echt een noodtoestand, dat dingen ongelooflijk mis gaan om al die politieke leiders en de publieke opinie op één lijn te krijgen. En dit is duidelijk zo'n moment."
We laten nu toch een beetje onze spierballen zien. Ook in Rusland zal men daarvan opkijken.
Van Middelaar ziet wel een ontwikkeling naar geopolitieke volwassenheid bij de EU. "Maar ik vind niet dat je al kunt zeggen: eind februari 2022 heeft de EU besloten wapens te leveren aan Oekraïne en daarmee is de EU geopolitiek volwassen geworden."
Kribbe: "We laten nu toch een beetje onze spierballen zien. Ook in Rusland zal men daarvan opkijken."
Als partner in onderhandelingen zou Europa toch nog veel meer met één stem moet spreken, denkt Van Middelaar. "Je moet een gevoel van identiteit kunnen mobiliseren van wat wij als Europese landen met elkaar delen. Dat je er niet alleen zit namens een Brussels apparaat of namens Frankrijk of namens Nederland, maar dat je ook spreekt namens 27 landen die bepaalde dingen delen en die een bepaalde en heel oude geschiedenis hebben."
Van Middelaar denkt dat dat de taal is die leiders als Vladimir Poetin, Xi Jinping van China, maar ook Joe Biden en de Turkse president Recep Tayyip Erdogan verstaan. "De taal van identiteit en trots ook. En dat is iets waar wij in Europa nog moeite mee hebben."
