In Noordoost-Groningen zijn bij de handel in grond en het vergeven van windmolenrechten door de overheid onverklaarbare miljoenendeals gesloten. Met die transacties en geheime toezeggingen handelde havenschap Groningen Seaports (GSP) buiten haar bevoegdheden. Met name één familiebedrijf, Bakker Bierum, verdiende miljoenen dankzij die overheidsdeals. Maar er zijn ook gedupeerden. Daarnaast legde de vriendjespolitiek een basis voor juridische geschillen die nog steeds doorslepen.
De deals werden gedurende het afgelopen decennium gesloten, sinds Google de voorbereidingen begon voor een mega-datacentrum in de Eemshaven dat eind 2016 opende.
In dit uitgebreide artikel lees je alles over de zaak. De leestijd is ongeveer 20 minuten. Een korte versie, het nieuwsartikel, lees je hier.
Zo begon het
"The cloud has landed", meldde de provincie Groningen op 23 september 2014 trots toen publiek bekend werd dat het datacentrum in de polder in het noordelijkste puntje van Nederland zou komen. GSP, een geprivatiseerd havenschap met de overheid als enig aandeelhouder, sloot de deal. Google investeerde vele honderden miljoenen in de regio. Maar met het kapitaal kwam ook de verleiding voor vergaande vriendjespolitiek.
Hoogleraar privaat- en notarieel recht Leon Verstappen: "Dan komt de geldwagen voorrijden. Ik denk dat heel veel bestuurders, heel veel particulieren en heel veel boeren, toen ze hiervan wisten, dachten: nou, welk graantje kan ik hiervan meepikken?"
In Groningen zorgt dat ervoor dat GSP haar aandeelhouders (de provincie en twee betrokken gemeenten) om de tuin leidt. Dat blijkt uit een reconstructie van Nieuwsuur op basis van tientallen (notariële) akten, koopovereenkomsten, vertrouwelijke taxatierapporten, e-mails, en andere openbare en geheime stukken. Bestuurders handelden onbevoegd en lapten eigen regels aan de laars. Terwijl notarissen akten opmaakten die geheime afspraken verhulden en onjuistheden bevatten.
Nico Wiertsema is een van de gedupeerde boeren: "Het is een bevestiging van wat je altijd al vermoedde. Er wordt gewerkt met voorkennis en niemand die er iets aan doet. Men houdt mekaar de hand boven het hoofd."
Wiertsema voert al jaren een strijd tegen Groningen Seaports. Een eerste rechtszaak verloor hij, maar ook toen al stelde de rechters in hun vonnis vast dat Wiertsema door Groningen Seaports was misleid. Inmiddels zijn er veel meer bewijzen van bedrog, misleiding en onbevoegd handelen. Het hoger beroep in de zaak loopt nog.
Hoogleraar Verstappen over de strijd van Wiertsema: "Ik kan me voorstellen dat hij zich belazerd voelt. Ik kan me voorstellen dat hij denkt: ik ben nu echt bedonderd. En ook door de overheid."
De gevolgen van de vriendjespolitiek zijn nog steeds zichtbaar. Op dit moment worden er vlak naast het Google-datacentrum door het bevoordeelde familiebedrijf Bakker Bierum windmolens gebouwd die zij te danken hebben aan geheime afspraken met GSP uit de periode dat Google naar Groningen kwam.
Tien jaar terug in de tijd
Het gerommel met bevoegdheden, grondhandel en windmolenrechten begint tien jaar geleden. Onder de codenamen 'Orange' en 'Saturn' voeren techgiganten Microsoft en Google in het geheim onderhandelingen met GSP om datacentra in het gebied te plaatsen. GSP heeft haast en wil grond. De GSP-directie, onder leiding van Harm Post, wacht formele besluitvormingstajecten niet af. Ook al heeft GSP geen bevoegdheid buiten de Eemshaven, Post koopt alvast grond op voor een nieuw industriegebied. GSP biedt boer Wiertseman een mooie deal: 8 miljoen euro voor zijn boerderij en al zijn grond, waarvan een deel precies op terrein ligt waar Google het datacentrum wil bouwen.
Wiertsema: "Toen zij zich aandienden met de plannen, zei ik nog tegen mijn vrouw: ik ben blij dat het de overheid is. Dan hoeven we ons geen zorgen te maken. Als een projectontwikkelaar komt weet je, die heeft maar een doel: winst maken. Het liefst over jouw rug zo goedkoop mogelijk dat in de handen verwerven. En dat had ik van een overheid niet verwacht."
Wiertsema tekent de koopovereenkomst met de overheid en koopt alvast een nieuwe boerderij.
Vanaf dat moment gaat het mis.
GSP heeft te snel gehandeld met Wiertsema. Voor een datacentrum heeft het namelijk niet alleen grond nodig van boer Wiertsema, maar ook van andere boeren, onder meer van het familiebedrijf Bakker Bierum. Die vraagt veel meer geld voor de grond dan GSP kan of wil betalen.
Om toch de grond van Bakker Bierum te kunnen kopen voor een acceptabel bedrag, zegt GSP aan het familiebedrijf in het geheim miljoenenvoordelen toe, waarover zo veel meer.
Want eerst doet GSP nog iets anders: de al gesloten koopovereenkomst met boer Wiertsema moet van tafel.
Uit het niets krijgt Wiertsema te horen dat de overheid zijn boerderij en grond toch niet koopt. De koop gaat dus niet door. GSP beroept zich bij dat besluit op een artikel uit de koopovereenkomst dat het algemeen bestuur de koop had moeten goedkeuren, en dat is niet gebeurd. Volgens GSP is dat vanwege tegenvallende economische omstandigheden. Maar in werkelijkheid legde GSP de koopovereenkomst helemaal nooit voor aan het algemeen bestuur. GSP wilde zelf van de deal af, waardoor het dus een betere deal kon sluiten met Bakker Bierum.
Diezelfde middag diende Bakker Bierum zich aan als belangstellende voor onze landbouwgrond.
Wiertsema weet hier allemaal niets van - de rechtbank zal later vaststellen dat GSP hem heeft 'misleid' - maar hij heeft nu wel een groot probleem. Want: de verkoop gaat niet door, terwijl hij al een nieuwe boerderij heeft gekocht. Daarnaast heeft GSP al aan Wiertsema laten weten dat hij ook geen geld aan zijn grond kan verdienen met windmolens. Die zullen er op zijn grond nooit komen, laat GSP weten. "Geen datacentrum, geen windmolen", concludeert Wiertsema op basis van de informatie van GSP.
In plaats daarvan geeft GSP hem te kennen dat hij zijn grond, nu GSP het niet van hem zal kopen, het beste maar als landbouwgrond kan verkopen aan iemand anders. Letterlijk een paar uur daarna meldt zich een koper, Bakker Bierum.
Wiertsema: "Diezelfde middag dat ons dat medegedeeld werd, diende Bakker Bierum zich aan als belangstellende bij onze makelaar voor onze landbouwgrond."
Wiertsema heeft geen keus. Bakker Bierum koopt een deel van de grond van Wiertsema: onder meer het gedeelte dat nodig is voor het datacentrum waarvan Wiertsema te horen had gekregen dat het niet meer doorging, en waar hij ook geen windmolen op mocht zetten.
Bakker Bierum betaalt 6,23 euro per vierkante meter, een marktconforme prijs voor landbouwgrond. Opvallend daarbij is dat voorafgaand aan de koop Bakker Bierum niet om een kwaliteitsonderzoek naar de landbouwgrond vraagt. Bakker Bierum koopt de grond 'blind'.
Niet veel later blijkt waarom Bakker Bierum daarmee een gouden deal sluit.
Het datacentrum komt er tóch. En GSP gaat alsnog de grond opkopen. Bakker Bierum blijkt nu wel bereid zijn grond aan GSP te verkopen. Voor 16,91 euro per vierkante meter, vastgesteld door een onafhankelijk taxateur. GSP koopt in totaal voor ruim 13 miljoen euro grond van Bakker Bierum. Alleen al op het stuk grond dat Bakker Bierum eerder van Wiertsema kocht en dat het nu aan GSP doorverkoopt, maakt het familiebedrijf een winst van bijna 900.000 euro.
De getaxeerde marktwaarde van 16,91 euro wordt door GSP aan alle betrokken grondeigenaren betaald. Dat lijkt op het eerste gezicht zoals het hoort: alle eigenaren krijgen van GSP, een overheidsbedrijf, hetzelfde getaxeerde bedrag voor hun grond die nodig is voor de ontwikkeling van de Eemshaven.
Maar wat die verkopende boeren niet weten, is dat GSP hun grond dan al lang aan Google heeft verkocht, dus nog vóórdat GSP het van de boeren heeft gekocht. GSP had al een koopovereenkomst met Google gesloten voor 48 euro per vierkante meter, drie keer zoveel als de GSP voor de grond aan de boeren betaalt.
Wat de verkopende boeren ook niet weten, is dat ze allemaal 16,91 euro krijgen, op één grondeigenaar na: Bakker Bierum. Die krijgt in het geheim namelijk veel meer van GSP. Bakker Bierum heeft niet alleen als extra voordeel bijna een miljoen euro dankzij het "doorschuiven" van de grond van boer Wiertsema, maar naast dat voordeel sluit Bakker Bierum ook nog een geheim extra contract van GSP.
Verstappen: "Kennelijk moet er iets geregeld worden. Anders sluit je niet ook nog een tweede overeenkomst. Dat kun je een sideletter noemen. Dan lijkt het voor de hand liggen dat mensen iets niet in de openbaarheid willen brengen."
In de vaststellingsovereenkomst krijgt de familie Bakker toezeggingen voor minstens zes windmolenrechten. Toezeggingen die het familiebedrijf in de loop der jaren miljoenen winst op kan leveren.
De inhoud van de overeenkomst wordt door alle partijen geheimgehouden ondanks herhaalde verzoeken van Nieuwsuur. De provincie zegt dat ze de overeenkomst niet eens in het bezit hebben. Onbegrijpelijk, omdat het de overheid is die de overeenkomst sloot. Althans, volgens de notariële akte die is ondertekend namens de overheid, waarin het bestaan van de vaststellingsovereenkomst wel genoemd wordt, maar de inhoud niet.
Met deze geheime overeenkomst overtreedt niet alleen GSP, maar ook de notaris de regels. De voordelen die Bakker Bierum met de geheime overeenkomst krijgt zijn veel geld waard, en hadden dus in de akte vermeld moeten worden. "Omdat de notaris de tegenprestatie, oftewel de geldelijke tegenprestatie op grond van artikel 46 van de notariswet, moet vermelden", aldus hoogleraar notarieel recht Leon Verstappen.
GSP gaat in deze kwestie op verschillende manieren formeel in de fout. GSP doet namelijk toezeggingen voor rechten op windmolens in een gebied waarvoor het helemaal niet bevoegd is. GSP-directeur Post, en later zijn opvolger König, tekenen daarbij stukken namens de overheid zonder formeel geregeld mandaat.
Voor ieder contract van meer dan 5 miljoen moeten de aandeelhouders, dus de provincie en de gemeenten, goedkeuring geven in een formeel aandeelhoudersbesluit. Maar dat is er niet. Daarnaast is er nog een reden dat GSP onbevoegd handelt. Het hele gebied van het Google-datacentrum wordt namelijk pas in 2019 aan het beheergebied van GSP toegevoegd.
GSP deed de toezeggingen van windmolenrechten aan Bakker Bierum dus buiten het gebied waar het op dat moment zeggenschap over had.
De onbevoegde toezeggingen voor windmolenrechten zorgen er vervolgens voor dat Bakker Bierum heel veel geld verdient. Zo krijgt Bakker Bierum afgelopen oktober nog 800.000 euro dankzij één zo'n toegezegde windmolenrecht. Die acht ton is de uitkomst van een juridisch gevecht met een andere winmolenexploitant, die ook een windmolen wilde bouwen op vrijwel dezelfde plek. Die andere partij, Waddenwind, was al jaren bezig met de ontwikkeling van een windmolenpark en had alle vergunningen. Maar toen bleek opeens dat Bakker Bierum op dezelfde plek een windmolen mocht bouwen, toegezegd door GSP. Waddenwind had vervolgens, om jarenlange ongewisse rechtszaken te voorkomen, geen keus dan Bakker Bierum af te kopen. Dat gebeurde afgelopen oktober. Waddenwind betaalde Bakker Bierum acht ton. In ruil daarvoor hoeft Bakker Bierum alleen maar afstand te doen van de toezegging van GSP voor een windmolen.
Extra pikant: dit windmolenrecht was aan Bakker Bierum toegezegd op precies die locatie waar boer Wiertsema eerder juist van GSP te horen had gekregen dat er nooit een windmolen zou komen.
Boer Wiertsema kan daar nog steeds niet over uit als hij met Nieuwsuur zijn voormalig stukje grond naast het inmiddels verrezen Google datacentrum bezoekt: "Hier op deze plek, waar wij toen over te horen kregen dat er geen mogelijkheid was een windmolen te bouwen, hier kreeg Bakker Bierum wel het recht een windmolen te gaan oprichten. In het geheim afgesproken."
Een dubbele pet op
De meest opzienbarende windmolendeal die Bakker Bierum kreeg, is er een met een belangenverstrengeling. Een dochterbedrijf van Bakker Bierum, Delta Noord, sloot in 2017 een contract met GSP voor de plaatsing van een windmolen in de Eemshaven op grond van GSP. In de notariële akte van dat contract wordt verwezen naar de eerdere afspraken tussen GSP en Bakker Bierum toen alles in de vaststellingsovereenkomst geregeld werd.
Volgens deze akte betaalt het dochterbedrijf van Bakker Bierum 10.000 euro per jaar aan GSP om in de Eemshaven de windmolen te exploiteren. Dat is een zeer gunstige deal voor Bakker Bierum, omdat de normale prijs voor zo'n windmolenplek ergens tussen de 50.000 en 100.000 euro per jaar ligt. Eén windmolen kan namelijk wel een miljoen euro per jaar aan stroomopbrengst omzetten.
Deze windmolen levert Bakker Bierum alleen al vanwege de lage pachtprijs een voordeel van een halve ton per jaar of meer op. Extra pikant daarbij is dat er sprake is van een 'dubbele pet'. Een van de directeuren van Delta Noord, mevrouw W. Bakker, is namelijk tevens medewerker grondzaken bij GSP. Daarover staat geen woord in de akte. Ook een uitleg voor de ver onder de marktwaarde vastgestelde pachtsom ontbreekt in de akte. GSP ontkent dat er sprake is van belangenverstrengeling omdat mevrouw Bakker niet beslissingsbevoegd zou zijn in erfpachtzaken. Hoogleraar Verstappen: "Het is natuurlijk wel een belangenverstrengeling. En dat had natuurlijk wel ergens in die besluitvorming opgenomen moeten worden."
Maar er is nog meer.
De meest lucratieve deal tussen Bakker Bierum en de overheid, sloot het direct met de provincie. Het gaat om een experimenteel landbouwproject bij de dijk langs de Eemsmond. Voor dat project heeft de provincie in 2017 ruim vijftig hectare landbouwgrond nodig, dat in het bezit is van Bakker Bierum. Vanwege het maatschappelijk belang van het project, zou de provincie die grond via onteigening kunnen verkrijgen. De marktwaarde van het stuk landbouwgrond ligt op dat moment op ongeveer 3,5 miljoen euro. Maar daar waar de overheid eerder bij het Google-datacentrum wél met onteigening dreigde, besluit de provincie in dit geval aan Bakker Bierum te betalen wat het wil.
Ik denk dat de eigenaar hier een gouden deal heeft.
Hoogleraar onteigeningsrecht Jacques Sluysmans: "Onteigening is een instrument dat we al kennen in Nederland sinds 1841 en dat op heel ruime schaal elk jaar opnieuw wordt ingezet, dus die huiver het hier te gebruiken, lijkt me gewoon onterecht." Volgens Sluysmans had hier onteigening ingezet moeten èn kunnen worden en is onteigening daar juist voor bedoeld.
Gevolg van het niet-onteigenen: de provincie koopt de grond niet, maar neemt het voor 26 jaar in erfpacht. Daarbij betaalt het voor de pacht meer dan het dubbele dan de grond bij koop waard zou zijn.
En de provincie betaalt de gehele pachtsom in één keer vooruit. En dus krijgt Bakker Bierum voor grond met een marktwaarde van 3,5 miljoen in een klap maar liefst 8 miljoen euro overgemaakt. Met de garantie dat het al die grond na 26 jaar weer terug zal krijgen in zijn oude staat, en het dan dus voor miljoenen alsnog kan verkopen.
"Ik denk dat de eigenaar hier een gouden deal heeft", aldus Sluysmans. "En dat de provincie, als ze niet het onteigeningsmiddel bij voorbaat opzij hadden gelegd, voor een stuk minder geld dit project had kunnen realiseren."
De provincie houdt vol dat de 8 miljoen euro voor de pacht van 50 hectare grond, gezien de bijzonderheid van het project, een eerlijke prijs is. Daarbij merkt de provincie op - zonder dat Nieuwsuur daar overigens naar vraagt - dat er volgens een door de provincie geraadpleegde advocaat geen sprake is van ongeoorloofde staatssteun.
Een taxatierapport om dat alles te onderbouwen is er niet. Het werd voorafgaand aan de overeenkomst niet opgemaakt.
Sluysmans: "Dat daar geen taxatie aan ten grondslag ligt, is voor mij bijna ongelooflijk. Ik heb gezien dat u ernaar hebt gevraagd en dat is gezegd: het is er niet. Maar dat gaat er bij mij bijna niet in."
Bakker Bierum wil niet op de kwestie ingaan, zoals het op geen enkele vraag antwoord wil geven. Het enige waar de woordvoerder van de familie Bakker op wijst, is dat er ook heel veel belasting betaald moest worden over de 8 miljoen euro.
Dat het de afgelopen jaren zo mis kon gaan, hangt volgens hoogleraar Verstappen samen met de privatisering van Groningen Seaports, GSP. Dat was bedoeld om het havenschap meer slagkracht te geven. Verstappen: "Maar dat heeft ook een andere kant. Dat er minder toezicht is omdat je op afstand staat. Met alle gevolgen van dien."
Reacties
Tot 2013 was GSP een overheidsbedrijf, maar het werd in juli 2013 onder leiding van directeur Harm Post geprivatiseerd tot een NV, met de overheid (provincie en gemeenten) als enige aandeelhouder. In de praktijk verdween met de privatisering het overheidstoezicht op het handelen van GSP. De eindverantwoordelijke gedeputeerden tekenden met regelmaat stukken waar zij details niet van kenden. En GSP zette onbevoegd handtekeningen onder overeenkomsten waar grote vraagtekens bij te zetten zijn.
Verstappen: "Dat is het gevolg van privatisering."
Ondertussen strijdt Wiertsema door bij de rechter om genoegdoening te krijgen voor het feit dat hij misleid is. Ook Waddenwind het zijn verlies van acht ton door tegenstrijdige windmolenrechten in de toekomst terug te krijgen.
Groningen Seaports gaat inmiddels niet meer in op vragen van Nieuwsuur. Eerder, in 2019, gaf het naar aanleiding van een WOB-verzoek van Nieuwsuur wel een verklaring voor de grote prijsverschillen bij de koop en verkoop van de grond. Maar ook toen al weigerde GSP de vermeende gemaakte kosten te specificeren of aan te geven hoeveel winst er precies gemaakt was. Tijdens een rechtszitting bij het hof in Leeuwarden, eind april, erkende een vertegenwoordiger van GSP wel dat de vaststellingsovereenkomst nodig was om de grond van Bakker Bierum te kunnen kopen. Ook erkende hij dat voor GSP winst maken een belangrijke drijfveer was en is.
Op nadere vragen over het onbevoegd handelen gaat GSP niet in. Ook niet op vragen over de vaststellingsovereenkomst tussen GSP en Bakker Bierum. Die vaststellingsovereenkomst blijft wat GSP betreft geheim.
De provincie zou antwoord kunnen geven op veel vragen, maar kiest ervoor dat niet te doen. Net als GSP verwijst het daarbij naar de lopende rechtszaak met Wiertsema.
De provincie zocht wel op verzoek van Nieuwsuur naar de vaststellingsoverkomst tussen GSP en Bakker Bierum, maar zegt dat die niet in het provincie-archief te vinden is. Het stuk bij GSP opvragen wilde de provincie niet doen.
Ook het cruciale aandeelhoudersbesluit, die vereist was bij de aan- en verkopen door GSP, is volgens de provincie niet in de archieven te vinden.
Mark Boumans, de toenmalig gedeputeerde van de provincie die namens de overheid de grondaankopen tekende, zegt dat hij nooit geïnformeerd is over de geheime vaststellingsovereenkomst met Bakker Bierum. Ook wist hij niet dat de grond die hij namens de overheid aankocht, op dat moment al voor een veel hoger bedrag verkocht was aan Google. Ten slotte ging hij ervan uit dat er wel degelijk een aandeelhoudersbesluit lag dat de koop rechtvaardigde.
Omdat hij nu niet over de cruciale stukken kan beschikken, die volgens de provincie niet in de archieven zitten, onthoudt hij zich van commentaar en verwijst hij naar het huidige provinciebestuur. Hij laat daarbij wel weten dat hij beantwoording van alle vragen door GSP "zeer zou verwelkomen".
Google laat het bij de mededeling dat het marktconforme bedragen voor de grond heeft betaald. Op andere vragen, bijvoorbeeld of ze op de hoogte waren van de windmolenrechten die vlak naast hun datacentrum aan Bakker Bierum werden toegezegd, gaat het bedrijf niet in.
Voormalig GSP-directeur Harm Post wil nergens op ingaan en verwijst naar de huidige directie van GSP.