'Rechters gehoord om complot', was vorig jaar mei de kop boven een bericht in NRC Handelsblad. Zes leden van de rechterlijke macht mochten van de rechtbank in Utrecht worden ondervraagd over een 'complot' waarbij ook platform voor onderzoeksjournalistiek Investico; tv-programma Nieuwsuur en weekblad De Groene Amsterdammer betrokken zouden zijn geweest. Spoiler: dat waren we niet en er is ook geen complot, maar dat is helaas niet het einde van dat verhaal. Afgelopen week bleek uit dezelfde krant dat de complotaffaire nog steeds rondwaart. Kennelijk moeten de betrokken journalisten maar eens uitleggen wat er werkelijk is gebeurd. Bij deze.
De procedure waarin de Utrechtse rechter vorig jaar opdracht gaf tot het opmerkelijke getuigenverhoor, was aangespannen door het bedrijf e-Court; een private rechtbank waarover Investico in januari 2018 kritische stukken schreef en samen met Nieuwsuur research deed voor een uitzending. Belangrijke conclusie was dat het tot dan toe vrijwel onbekende arbitragebedrijf geen openheid wilde geven over essentiële vragen, zoals wie haar rechters zijn. Ook werden geen vonnissen gepubliceerd en werd geen inzage gegeven in het algoritme waarop de digitale vonnissen werden gebaseerd.
Aandacht voor e-Court was logisch omdat per begin 2018 vrijwel alle ziektekostenverzekaars en bedrijven als Bol.com de 'robotrechter' hadden opgenomen in hun algemene voorwaarden. Miljoenen Nederlanders zouden met betalingsgeschillen voor e-Court kunnen worden gedaagd terwijl ze nog nooit van digitale rechtspraak hadden gehoord. We vroegen experts en betrokkenen om toelichting en hun mening. Velen waren kritisch. Daaronder ook de Raad voor de Rechtspraak die onder meer moeite had met het gebrek aan transparantie van e-Court. Wie voor de buitenwereld geheim houdt wie er recht spreekt en zelfs geen vonnissen publiceert, heeft bij rechters iets uit te leggen. 'Een zwart gat', noemde de voorzitter van de Raad het bedrijf.
Als er iets onjuist zou zijn geweest aan die berichtgeving, had e-Court zich kunnen melden bij de Raad voor de Journalistiek of bij de rechter. Dat gebeurde niet. Het bedrijf trok ten strijde tegen de Raad voor de Rechtspraak vanwege een "vooropgezet plan om de concurrentie van e-Court uit te schakelen". Volgens e-Court hadden rechters onderling bedisseld dat ze via de media hun private 'concurrent' zouden gaan uitschakelen en daarvoor Investico (dat onder meer publiceerde bij De Groene Amsterdammer) en Nieuwsuur ingeschakeld. "Het lijkt te gaan om een zorgvuldig georkestreerde aanval tegen e-Court", schreef e-Court voorzitter Ruud van Hövell tot Westerflier in een persbericht.
Zo werken serieuze media natuurlijk niet. Maar hoe ongeloofwaardig ook; afgelopen week bleek deze affaire nog springlevend. E-Court heeft afgelopen najaar onderhandeld met de Raad voor de Rechtspraak. In ruil voor het schrappen van het getuigenverhoor over het 'complot', eiste het eerherstel, een schadevergoeding van tien miljoen en een betrekking voor e-Court-oprichter Henriette Nakad als ICT-adviseur bij de Raad, aldus NRC. Over die eisen werd, na verlaging van de schadevergoeding, opvallend genoeg zelfs bijna overeenstemming bereikt totdat de minister de Raad terugfloot. Daarmee lijkt de Raad erin mee te gaan dat zich achter haar deuren inderdaad iets onoorbaars heeft afgespeeld om de robotrechter het leven zuur te maken. Volgens e-Court staat zelfs vast dat Investico en Nieuwsuur onderdeel waren van een "publicitaire aanval op e-Court vanuit de rechterlijke macht".
Niet dus; de werkelijkheid is altijd saaier. In het najaar 2017 werken Investico-journalisten Thomas Muntz, Karlijn Kuijpers en Tim Staal met Nieuwsuur-journalist Gert-Jan Dennekamp aan een reeks publicaties over bedrijven die zich specialiseren in het opkopen en uitwinnen van schulden. Daarvoor spreken ze allerlei bronnen; ook binnen de rechterlijke macht. In de marge van het gesprek vertelt een van hen dat schuldkopers weliswaar een groeiend aantal zaken aandragen, maar dat het totaal aantal incassozaken bij de rechtbanken juist afneemt. Een van de oorzaken daarvan zou e-Court kunnen zijn; het bedrijf waar dan nog vrijwel niemand van heeft gehoord.
Na hun verhaal over de schuldopkopers gaan de verslaggevers dat geheel uit eigen beweging onderzoeken. Ze vinden onder meer een rapport van onderzoeksinstituut WODC uit 2017, door de Universiteit Utrecht, waarin vraagtekens worden gezet bij de financiële afhankelijkheid van e-Court en gesteld wordt dat de transparantie bij het bedrijf "ver te zoeken is". Dat is voldoende aanleiding om hun onderzoek serieus te vervolgen.
Ze spreken met hoogleraren burgerlijk recht en consumentenrecht, sociaal raadslieden, deurwaarders, zorgverzekeraars en burgers van wie de incassoprocedure is behandeld door de computers van e-Court. De verslaggevers stellen vragen aan de Raad voor de Rechtspraak, zoals over hoeveel zaken e-Court jaarlijks aanbrengt bij Nederlandse rechtbanken. De Raad blijkt niet over die cijfers te beschikken. Ze doen interviewverzoeken aan e-Court. Dat stemt eerst toe, maar trekt zich terug als Nieuwsuur dat interview op camera wil vastleggen. De voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak blijkt wel bereid om zijn verhaal voor camera te doen.
Zoals gebruikelijk in gezamenlijk onderzoek, heeft het journalistieke team ruim tevoren een gezamenlijke publicatiedatum afgesproken. Bronnen die hun citaten vooraf kunnen verifiëren, krijgen die datum soms desgevraagd te horen. Onder hen de voorman van de Landelijke Organisatie voor Sociaal Raadslieden. De raadslieden hebben zelf vonnissen van e-Court onder ogen gekregen en maken zich beroepshalve zorgen om de werkwijze. Tegelijk is men bezig om een onderliggend probleem van schuldenproblematiek in kaart te brengen: de veel te hoge griffierechten (tot wel 500 euro) voor incassozaken. De organisatie besluit de publicatie van haar rapport daarover te laten samenvallen met de mediapublicaties.
Op 17 januari trekt deze golf over e-Court, dat zich daarop haast om toch wél (enkele) vonnissen openbaar te gaan maken, en om bij nader inzien wel te publiceren wie haar rechters zijn. Enkele weken later besluit de afdeling Handel en Kanton van de rechtbank in Almelo de Hoge Raad echter om advies te vragen over hoe zij de vonnissen van e-Court moet toetsen. Almelo is de plek waar e-Court haar zaken juridisch laat 'afstempelen' om ze door een deurwaarder te kunnen laten executeren. In plaats van het besluit van de Hoge Raad af te wachten, trekt e-Court alle lopende zaken in. Daardoor kunnen de Almelose rechters geen vraag meer stellen aan de Hoge Raad, want daar is een actieve zaak voor nodig. Zo ontstaat een patstelling die voortduurt tot vandaag, want e-Court doet geen zaken meer.
Dat is een belangrijk verhaal, met best wel een ingewikkeld plot, maar geen complot.
Hoofdredacties Nieuwsuur en Investico
