Hoe een kabinetsval voorkomen werd, maar vragen over 'racistische uitingen' blijven

Bij de binnenkomst van bewindslieden in het Catshuis vrijdagochtend voor de wekelijkse ministerraad leek er nog geen vuiltje aan de lucht. Maar rond 13.00 uur meldden Haagse bronnen aan de NOS dat NSC-staatssecretaris Achahbar haar vertrek die dag zou aankondigen. Het draaide vanaf dat moment om de vraag of andere NSC-bewindslieden wel zouden blijven.

Wat is er nu precies gebeurd in het kabinet? De antwoorden op vijf belangrijke vragen:

1. Waarom vloog de vlam in de pan?

De staatssecretaris zou haar vertrek hebben aangekondigd vanwege "racistische uitingen" die afgelopen maandag in de ministerraad gedaan zouden zijn. Die ministerraad ging over het geweld in Amsterdam rond de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv.

Linkse oppositiepartijen roken vuur en steunden via X het besluit van Achahbar. 'Wat moet een politica van Marokkaanse afkomst in een "racistisch" kabinet?', was hun boodschap.

De crisissfeer werd in de loop van de dag gevoed met beelden van wandelende bewindspersonen rond het Catshuis, in groepjes van hun eigen partij. En de mededeling dat rond 18.00 uur de fractievoorzitters van PVV, VVD, NSC en BBB zouden arriveren. Een ongebruikelijke gebeurtenis, omdat die doorgaans niet op het Catshuis komen.

2. Wat is er gezegd in die ministerraad?

Die vraag is niet goed te beantwoorden, want Haagse bronnen zeggen daar vanuit hun partijbelang verschillende dingen over. Een aantal media, ook de NOS, kreeg van verschillende kanten te horen dat VVD-minister Heinen gezegd zou hebben dat antisemitisme moeilijk uit de samenleving weg te krijgen is en niet als een puist met pus uitgeknepen kan worden.

Volgens andere bronnen zei hij dat antisemitisme niet een puist is die zich laat uitknijpen omdat het pus in de hele samenleving zit. De VVD ontkent overigens stellig dat Heinen een racistische opmerking zou hebben gemaakt.

's Avonds op de persconferentie kreeg premier Schoof de vraag van enkele journalisten of er ook gesproken was over 'kutmarokkanen', 'halalvreters' en 'antisemitisme dat in het dna van moslims of Marokkanen zit'.

Schoof reageerde kort op zijn persconferentie. "Het zou zomaar zo kunnen zijn dat al die uitspraken niet zouden zijn gedaan".

De NOS heeft niets gehoord over de eerste twee kwalificaties. Wel zeggen ook vandaag nog bronnen dat de 'puist en pus'-opmerking en een uitspraak over 'het dna' van Marokkaanse Nederlanders wel gemaakt zijn.

De premier wilde verder inhoudelijks niet kwijt over de gesprekken. Hij zei keer op keer dat er "geen sprake van racisme is en was in de ministerraad en de coalitiefracties". Die belangrijke boodschap bleef hij verkondigen, ondanks herhaaldelijke vragen hierover.

Kijk hier hoe de dag verliep en welke uitleg premier Schoof gaf:

3. Wordt er ooit meer duidelijk over de gebruikte woorden?

De kans is klein. Van de ministerraad worden notulen gemaakt, die overigens geen letterlijk verslag zijn. Maar die notulen zijn geheim en blijven voor 20 jaar in een kluis.

In een heel uitzonderlijk geval, zoals in 2021 bij de toeslagenaffaire, kan de premier op verzoek van een brede roep uit de Tweede Kamer van die regel afwijken. Sommige oppositiepartijen eisen nu openbaarmaking van de notulen, maar Schoof is dat niet van plan.

Bewindslieden mogen ook niet praten over wat er precies in de ministerraad is besproken; als ze dat wel doen, schenden ze hun geheimhoudingsplicht.

4. Waarom vertrekt alleen staatssecretaris Achahbar?

Toen premier Schoof in de avond met de vier fractievoorzitters ging zitten, werd duidelijk dat alle partijen een kabinetsval wilden voorkomen. In de afgelopen maanden zijn al enkele behoorlijke dieptepunten overwonnen: de asielcrisis, het rondkrijgen van de begroting en recent nog het vertrek van NSC-staatssecretaris Idsinga.

Het overeind houden van een rechts kabinet en het voorkomen van nieuwe verkiezingen wordt belangrijker gevonden dan onderling wantrouwen, irritatie en een fundamenteel verschil van opvatting over omgangsvormen.

Dat geldt dus ook voor NSC. Nieuwe verkiezingen zullen slecht uitpakken voor de partij, die nu op een zetel of drie in de peilingen staat. Het behoud van hun positie lijkt belangrijker dan meegaan met Achahbar.

Dus vertrok Achahbar alleen. Om de wankele positie van het kabinet niet verder in gevaar te brengen, zweeg zij op haar persconferentie rond middernacht in alle toonaarden over het woord racisme. Ze sprak vooral over een persoonlijke afweging en zei dat de "toon en inhoud" van het debat in strijd was met "wie ik ben".

Een kabinetsval werd dus al met al voorkomen omdat het kabinet en alle fractievoorzitters, inclusief plaatsvervangend NSC-fractievoorzitter Van Vroonhoven, zeiden dat er van racisme geen sprake was en ook Achahbar er haar mond over hield. Maar de onduidelijkheid over wat er precies in die ministerraad is gezegd, blijft.

Kijk hier hoe Achahbar uitleg geeft over haar vertrek:

5. Wat betekent dit voor het vertrouwen in het kabinet-Schoof?

Alhoewel de vier fractievoorzitters en premier Schoof vrijdagavond laat in koor benadrukten dat ze blij waren om samen verder te gaan om de "problemen" in het land aan te pakken, heeft de korte crisis wel degelijk nieuwe schade veroorzaakt.

De VVD is bijvoorbeeld achter de schermen zeer ontstemd over de aanpak van NSC, dat het vertrek van hun staatssecretaris wijt aan mogelijk racisme. Ook valt het slecht dat hun eigen VVD-prominent Heinen hiermee in verband wordt gebracht.

Volgende week wil de oppositie een debat over de gang van zaken afgelopen vrijdag en er zal vanuit alle kanten gehamerd worden op de slechte staat van dit kabinet en het belang van nieuwe Tweede Kamerverkiezingen. Ook zal benadrukt worden dat dit kabinet Achahbar heeft laten vallen.

Maar zolang deze coalitie samen door wil, blijft zeggen dat er van racisme "geen sprake" is en was, en de notulen van die veel besproken ministerraad geheim blijven, blijft het kabinet-Schoof overeind.