Wereldwijde honger naar coltan zet relatie Rwanda - Congo op scherp

• Eva de Vries

  redacteur Buitenland

Elektrische auto's, smartphones en laptops: allemaal bevatten ze het zeldzame mineraal coltan. Om dat mineraal woedt in het oosten van de Democratische Republiek Congo een bloedige strijd tussen het leger en verschillende gewapende milities. Er wordt hard gevochten om de controle over de mijnen met de kostbare zwarte stenen.

Zo veroverde rebellengroep M23 onlangs 'coltanhoofdstad' Rubaya. De groep vecht zij aan zij met het Rwandese leger. Er zijn er nu zeker vierduizend Rwandese militairen actief in Oost-Congo, zeggen de Verenigde Naties.

"De coltan gaat nu vanuit die mijnen rechtstreeks naar Rwanda. Daar wordt het verkocht alsof het een Rwandees product is, in plaats van een Congolees product", zegt Espoir Ngalukiye, een mensenrechtenactivist uit Goma, tegen de NOS. "In Rwanda zijn helemaal geen coltanmijnen, dat weet iedereen."

Volgens Ngalukiye zijn de rebellen na de overname van de Rubaya-mijn doorgegaan met het winnen van coltan. "Zakken vol worden achterop motoren geladen. Ze rijden vervolgens dwars door M23-gebied naar de Rwandese grens. Grenswachten werken mee: doorgeven hoeveel er precies in de zakken zit, hoeft niet en er wordt ook geen belasting betaald."

Eenmaal in Rwanda kopen grote techbedrijven de voorraad op, maar ook westerse landen die coltan gebruiken voor de overgang naar groene energie.

Tonnen gaan er volgens de Congolese regering op deze manier de grens over. Ook de VN zegt voldoende bewijs te hebben voor de smokkel van coltan en andere mineralen.

Rwanda kan het kostbare mineraal stelen dankzij de steun aan de rebellen, stelt Congo, dat de meeste coltan ter wereld uit de bodem haalt. Het land is vorig jaar een miljard dollar misgelopen door de illegale handel, zegt een Congolese minister tegen de Financial Times. Hij ziet de opbrengsten verdwijnen in de zakken van het buurland.

Volgens Ecofin, een bureau dat de Afrikaanse economie volgt, groeit de coltan-export vanuit Rwanda hard. Vorig jaar verkocht het land meer dan Congo, het exporteerde zelfs het meeste ter wereld: "Rwanda vertelt de internationale gemeenschap dat dit hun eigen mineralen zijn, maar dat klopt niet. Het is een leugen", benadrukt Ngalukiye.

De VN en mensenrechtenorganisaties zeggen al veel langer dat Rwanda de M23-rebellen steunt. Naast een economisch voordeel is daarvoor nog een andere reden, denkt Ngalukiye: "De rebellen zijn grotendeels Tutsi, van dezelfde groep als de Rwandese president Kagame. Hij wil de Tutsi-bevolking in Oost-Congo beschermen."

Begin dit jaar werd in de stad Goma gedemonstreerd tegen de opmars van M23, tegen Rwanda en tegen westerse landen die de rebellen indirect steunen door achter Rwanda te blijven staan, bijvoorbeeld door ontwikkelingshulp te geven. Steeds meer landen, waaronder de Verenigde Staten en Frankrijk, dringen er sindsdien op aan om de steun aan M23 te stoppen.

Rwanda zelf blijft betrokkenheid bij de rebellenbeweging ontkennen. "Het is een politiek spel geworden waar Rwanda economisch baat bij heeft", zegt Oluwole Ojewale, onderzoeker bij het Institute for Security Studies.

De kritiek op Rwanda weerhoudt de Europese Unie er niet van om afspraken te maken met het kleine land. De samenwerking is gericht op de inkoop van mineralen die zouden bijdragen aan het halen van duurzame energiedoelen.

Vooral de Congolese bevolking is de dupe van de groeiende vraag naar coltan en andere mineralen. "Kijk naar mijnstad Rubaya", zegt Ngalukiye. "Dag en nacht wordt er coltan gewonnen, met blote handen, om maar aan die enorme vraag te voldoen. Vrouwen en zelfs kinderen werken onder gevaarlijke omstandigheden in de mijn. Mensen worden blootgesteld aan giftige stoffen en mishandeling en seksueel misbruik komen vaak voor."

Congo moet zelf verantwoordelijkheid nemen en uit de slachtofferrol stappen, vindt Ojewale: "Zowel Congo als Rwanda moeten beseffen dat zij beide verantwoordelijk zijn voor het geweld en de chaos in de regio. Ik pleit voor toenadering, en een goed gesprek tussen beide landen." Op die manier zouden afspraken over bijvoorbeeld de legale handel van grondstoffen of de inzet van militairen dichterbij komen.

Maar volgens Ngalukiye onderneemt de Congolese overheid tot nu toe geen actie, ook al dragen activisten zoals hij, deskundigen en maatschappelijke organisaties, voortdurend oplossingen aan. "We willen een beter bestuur, een sterker leger, een functionerende rechtstaat. Maar er gebeurt niets", zegt Ngalukiye. De geschiedenis herhaalt zich keer op keer, zegt hij. "Ik ben geboren in oorlog, groei op in oorlog en ik vraag me af, ga ik ook dood in de oorlog?"

In april maakten we deze video over het conflict in het oosten van Congo: