De romancyclus De Tandeloze Tijd van A.F.Th. van der Heijden bestaat veertig jaar en is dit weekend uitgebreid met een dertiende deel: Zogkoorts. Uitgebracht door zijn eigen stichting, zijn uitgever Querido is er niet bij betrokken.
Het eerste boek van de cyclus zou eerst Scharen heten, dijde uit tot een drieluik met de werktitel A Working Class Hero - naar het lied van John Lennon - en zag uiteindelijk het levenslicht als De Tandeloze Tijd. Dat is tevens de naam van de stichting die zich bekommert om de erfenis en verspreiding van het werk van Van der Heijden.
Dat de stichting de nieuwe roman publiceert, is voor velen een verrassing. Het boek kan alleen via de stichting worden besteld; het ligt niet in de boekhandel. Dat heeft alles te maken met de 'geboorte' van de cyclus, dit weekend precies veertig jaar geleden.
"Misschien heb ik ooit het voornemen gehad een huis te bouwen en dat 'De Tandeloze Tijd' te noemen. Maar ik wist aanvankelijk niet dat het zó zou uitdijen", zegt Van der Heijden tegen Nieuwsuur. De stichting vroeg hem vanwege de veertig jaar om een nieuwe roman, Van der Heijden leverde.
'Spannend en aangenaam onvoorspelbaar'
De roman Zogkoorts, van ruim 300 bladzijden, is een vervolg op Stemvorken, het achtste deel van de cyclus. Beide delen draaien om de liefde van twee vrouwen. De tussenliggende delen - negen, tien, elf en twaalf - zijn overigens nog niet verschenen. De delen veertien en vijftien heeft de schrijver 'in voorbereiding'.
Is dat verbazingwekkend, vreemd of krankzinnig? Niet voor wie bekend is met de werkwijze van Van der Heijden. Twee kenners van zijn oeuvre staan er althans niet van te kijken. Literair criticus Arjan Peters en hoogleraar Nederlands Marc van Oostendorp hebben al lang opgegeven dat Van der Heijden een schrijver is die zich houdt aan de wetten van de publicitaire zwaartekracht: op A volgt B volgt C.
De schrijver doet waar hij zin in heeft. Dat maakt zijn werk volgens de kenners spannend en aangenaam onvoorspelbaar. "Je weet nooit waar hij nu weer mee komt." Volgens Peters "houdt deze serie nooit meer op. Het gaat almaar door. Met zijn cyclus draait Van der Heijden de tijd een loer. Dat is het mooie ervan."
Bekijk hieronder een fragment van Adri van der Heijden in een vraaggesprek met Nieuwsuur:
De Tandeloze Tijd is meer dan de som van zijn delen, beseffen Peters en Van Oostendorp. Wie een poging doet de werken van de cyclus te tellen, raakt verstrikt. "Wat nu uitkomt is deel 13 dat volgt op deel 8", zegt Peters. Van Oostendorp: "We hebben al een proloog, het oorspronkelijke drieluik met een een extra boek, een tussendoortje en daarna deel 6, 7, 8. En nu deel 11 dat ook weer geen deel 11 is."
Peters en Van Oostendorp zijn aan de cyclus verslingerd, maar dat geldt minder voor het grote publiek. Volgens Peters houdt de Nederlander van orde en logica en al helemaal als het op lezen aankomt. Een schrijver die eens een deel van een cyclus overslaat, dat is allemaal maar lastig. "Voor wie weigert zich aan zijn universum over te geven en zich onder te dompelen in De Tandeloze Tijd is het lezen van duizenden en duizenden pagina's proza dan wellicht een opgave."
Ooit, na de lancering van het eerste deel in december 1983, lag dat allemaal anders. De eerste delen van de cyclus beleefden druk na druk en Van der Heijden was een literaire ster. Peters en Van Oostendorp kunnen zich hun eerste kennismaking met het werk ook nog goed herinneren. Ze waren er meteen door gegrepen.
"Het was een inslag", zegt Peters, die toen een 19-jarige student was. "We dachten: er gebeurt hier iets in de Nederlandse literatuur en we zijn erbij." En Van Oostendorp: "Het is dé schrijver, ook om autobiografische redenen, die me m'n leven lang heeft begeleid. Die ik zelf heb ontdekt als puber, 40 jaar geleden, en van wie nog steeds boeken verschijnen. En dat het dan zo'n reeks is, die allemaal met elkaar te maken hebben."
Eenling
Van der Heijden is in de afgelopen jaren teruggetrokken gaan leven. "Hij is een eenling geworden", zegt Van Oostendorp. "Daardoor heeft hij zijn machtspositie, die hij ooit had in de literatuur, verloren. Hij is een belangrijke eenling, maar een eenling. Dat er een schrijver is die zo'n groot werk maakt, is uniek. Hij is vele schrijvers al lang voorbij. Dat is heel bijzonder."
Van der Heijden schrijft intussen gewoon door. In mei verschijnt waarschijnlijk een nieuw deel in de cyclus: De IJzeren Man. Veel illusies over het lezen van zijn kolossale oeuvre maakt hij zich niet: in een land waar het ontlezen tot kunst is verheven zal een nieuwe generatie lezers niet snel aanhaken. "Wat moet ik dan?", zegt Van der Heijden. "Ik blijf maar voor mezelf de schijn ophouden dat het nog ergens goed voor is."
