Heffing op wegwerpplastic lijkt niet te werken: nog net zo veel zwerfafval op straat

• Marieke Schunselaar

  redacteur Nieuwsuur

De heffing op plastic wegwerpartikelen heeft vooralsnog niet het gewenste effect. Op straat ligt nog evenveel zwerfafval als voor 1 juli, de dag dat de heffing van kracht ging. De politiek hoopte dat mensen bijvoorbeeld met eigen herbruikbare bakjes naar snackbars zouden gaan, maar dat gebeurt amper.

Sinds juli moeten consumenten extra betalen voor plastic bakjes en verpakkingen. Horecaondernemers moeten dat bedrag apart op de bon vermelden. Ze bepalen zelf hoe hoog de heffing is. De verschillen zijn groot: sommigen rekenen slechts 1 cent uit angst om klanten te verliezen, terwijl anderen 30 cent voor een koffiebeker vragen. Naast deze heffing is de ondernemer verplicht om een duurzaam alternatief aan te bieden, of er moet een 'bring your own'-optie zijn.

Nog evenveel zwerfafval

Dagelijks gooien Nederlanders ongeveer 19 miljoen plastic bekers en voedselverpakkingen weg. "Ik kom nog net zoveel wegwerpbekers tegen als voorheen", zegt Dirk Groot, die al jarenlang onderzoek doet naar zwerfafval. Hij verzamelt afval en registreert locaties, type grondstof en merk. Onder meer het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en verschillende gemeenten gebruiken Groots data.

"Het enige dat opvalt is dat op meer van de helft van deze bekers nu kartonnen deksels zitten, terwijl dit vroeger ook allemaal van plastic was."

Groot registreert ook veel sausbakjes. "Die worden door vogels meegenomen en ergens anders leeggegeten. Vogels zijn niet zo netjes, dus die komen de bakjes niet terugbrengen."

Het is de vraag of de heffing de consument beweegt tot ander gedrag. Hans Risselada van de Rijksuniversiteit Groningen denkt van niet. Hij doet veel onderzoek naar consumentengedrag. "Ten eerste is de heffing gericht op kosten, zonder dat er altijd een duurzaam alternatief aan is gekoppeld. De consument heeft niet altijd een keuze. Daarnaast wordt de heffing overal verschillend geheven, dus het is verwarrend voor de consument."

Bovendien houden niet alle ondernemers zich aan de verplichte heffing, zegt de Inspectie Leefomgeving en Transport. Zo weigert Cees van der Sloot, visboer in Bloemendaal, zijn prijzen omhoog te gooien omdat hij vreest dat klanten hem dan te duur vinden:

Het gaat dus niet om een belasting - dan zou het geld naar de overheid gaan - maar om een heffing. Dat betekent dat de opbrengsten in de portemonnee van de ondernemer belanden. Zij mogen zelf weten wat ze met het geld doen, al hoopt het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat dat ze het gebruiken om duurzame alternatieven van de grond te krijgen.

De richtlijnen van het ministerie zijn als volgt: 5 cent voor een kleine verpakking, 25 cent voor een beker en 50 voor een maaltijdverpakking. Maar in de praktijk blijkt dat met name supermarkten bij alle soorten verpakking 1 cent rekenen.

'Best ingewikkeld'

Branchevereniging Koninklijke Horeca Nederland ziet dat ondernemers worstelen met de nieuwe regels. "Het is best een ingewikkeld proces", zegt een woordvoerder tegen Nieuwsuur. "Elke nieuwe wetgeving kost tijd om te implementeren en die tijd moeten we ondernemers ook geven." Daarom hoopt de branchevereniging dat de overheid ondernemers voorlopig niet beboet.

Toch heeft Risselada hoop dat het goed komt met de heffing. Het zal helpen als de overheid één vast bedrag bepaalt, en dus niet dat ondernemers zelf een prijs kiezen. Ook zal het volgens hem goed zijn als de overheid het heffingsbeleid beter communiceert door bijvoorbeeld campagnespotjes. "Consumenten weten niet goed wat het idee erachter is, waar het geld heen gaat en wat ermee gebeurt."

Goed voorbeeld doet volgen, benadrukt Risselada. Als een paar mensen herbruikbare bekers kopen, volgt de rest snel. "Als mensen daarmee in de trein zitten en de beker aan hun tas hangen, kan dit het nieuwe normaal worden. Dan kunnen dit soort veranderingen heel snel gaan."

Meer anti-plasticregels

Overigens volgt binnenkort alweer een nieuwe maatregel: vanaf 1 januari mogen hotels, cafés en restaurants geen wegwerpbekers of -bakjes met plastic meer aanbieden als gasten bij hen binnen of op het terras eten. Herbruikbaar servies wordt dan de standaard.

Zwerfafvalonderzoeker Dirk Groot pleit voor statiegeld. Dat werkt immers heel goed bij de blikjes en flesjes. Sinds de invoering van statiegeld voor blikjes en kleine flesjes liggen die aanzienlijk minder op straat tussen het zwerfafval. "En als het dan wordt weggegooid, wordt het al gauw door anderen opgeruimd."