'Alles gaat goed': de omgekeerde realiteit van Russische media in bezet Oekraïne
"De schappen zijn gevuld, je kunt hier alles krijgen!" Presentatrice Miroslawa loopt door een supermarkt in de regio Zaporizja. In het lokale journaal laat ze zien dat de winkel tiptop in orde is. Het jonge meisje is een van de sterren van ZaTV, een onlangs gelanceerd pro-Russisch tv-kanaal in bezet Zuid-Oekraïne.
Na de verovering van het zuiden van Oekraïne hebben de Russen in een mum van tijd pro-Kremlin-zenders uit de grond gestampt. Naast ZaTV zijn dat de zenders TavriaTV (regio Cherson) en Marioepol24. De propagandakanalen geven een uniek inkijkje in het leven in de bezette regio's, waar ondanks het Oekraïense tegenoffensief hard wordt gewerkt aan 'russificatie'.
De propagandakanalen zijn een belangrijk wapen in de Russische oorlog in Oekraïne, vertelt media-onderzoeker Roman Osadtsjoek van denktank Atlantic Council. "Informatie is de olie van deze tijd. Hoewel, het is misschien nog wel waardevoller." De propaganda heeft een duidelijk doel: de bevolking liefde voor Rusland bijbrengen en Oekraïne in een kwaad daglicht zetten.
In veel van de programma's staat de eenwording met Rusland centraal. Alles is én wordt beter onder de Russische heerschappij, zo luidt de boodschap. De toon in de programma's is ongeloofwaardig positief. Zo worden complete nieuwsitems gewijd aan het simpele feit dat de apotheek naar behoren functioneert.
Omgekeerde realiteit
Tegelijk wordt Oekraïne voortdurend zwartgemaakt. Er wordt consequent gesproken over het "regime in Kiev" en de "Oekrofascisten" In één reportage worden - volgens de propagandisten - nazi-boeken ontdekt in een voorheen Oekraïense bibliotheek, als bewijs dat de Zelensky-regering niet zou deugen. En in de serie Zona Okkoepatsi wordt wekelijks verteld hoe zwaar het leven is in de stad Cherson, sinds die weer in Oekraïense handen is.
Het doel is dat de bevolking zich neerlegt bij de Russische bezetting.
De realiteit wordt simpelweg omgedraaid. Terwijl het Internationaal Strafhof een internationaal arrestatiebevel heeft uitgevaardigd tegen president Poetin vanwege het ontvoeren van Oekraïense kinderen naar Russisch grondgebied, wordt op TavriaTV een tegenovergesteld verhaal gepresenteerd. Niet Rusland, maar Oekraïne zou op grote schaal kinderen ontvoeren.
In de programma's wordt nauwelijks gerept over het Oekraïense tegenoffensief. Dat ondermijnt immers de boodschap dat de gebieden van Rusland zijn. "Deze media willen een beeld creëren dat de huidige situatie onomkeerbaar is, en dat men zich moet neerleggen bij de nieuwe situatie", zegt Osadtsjoek.
De beelden laten zien dat die russificatie in volle hevigheid doorgaat. Schoolgaande kinderen moeten uit volle borst het Russische volkslied zingen, terwijl buiten een grote Russische vlag wordt opgehangen. In een geschiedenisprogramma wordt het volk uitgelegd dat de regio aan Rusland toebehoort en wordt het Sovjetverleden opgehemeld. "Kinderen van nu moeten begrijpen dat het vaderland ons huis is", dreunt een roodgeklede scholier op in een reportage over vaderlandsliefde.
Handlanger van Prigozjin
De drie tv-zenders zijn opgezet door mediamagnaat Aleksandr Malkevitsj uit Sint-Petersburg, een vertrouweling van het Kremlin. Hij richtte in zijn carrière vaker tv-zenders op. Malkevitsj haalde zelfs de Russische variant van het Guinness Book of Records door in een recordtijd van 146 dagen een mediabedrijf op te zetten in de deelrepubliek Karatsjaj-Tsjerkessië.
Uit onderzoek van persvrijheidsorganisatie Reporters sans Frontières (RSF) komt naar voren dat Malkevitsj nauwe banden onderhield met de omgekomen Wagnerbaas Prigozjin. In opdracht van hem vertrok hij in 2018 naar de Verenigde Staten om een Engelstalig medium op te zetten. Al snel belandde hij op de Amerikaanse sanctielijst omdat hij een poging zou hebben gedaan de midterm-verkiezingen te beïnvloeden.
De Russische invasie bood Malkevitsj nieuwe carrièrekansen. Kort na de inval trok hij als 'vrijwilliger' naar Zuid-Oekraïne, waar Russische militairen lokale tv-zenders hadden overgenomen. In het grotendeels verwoeste Marioepol trok hij in een van de ongeschonden gebouwen. "Door direct media over te nemen, kon nepnieuws worden verspreid, zoals het bericht dat Oekraïne zich zou hebben overgegeven", vertelt onderzoeker Osadtsjoek.
Geld lijkt geen probleem: medewerkers worden volgens het RSF-onderzoek geworven voor een maandsalaris van vier keer (Russisch) modaal. Ingewikkelder is het vinden van geschikt personeel. Lokale journalisten zijn gevlucht of weigerden te collaboreren. Een deel van de 'journalisten' is uit Sint-Petersburg overgekomen, aldus RSF. Ook lokaal werd personeel geworven. Onder hen zijn meisjes van slechts 15 en 16 jaar oud, zo meldt Malkevitsj trots op zijn Telegramkanaal.
Hoe effectief?
De invloed van de propagandakanalen is vermoedelijk niet heel groot, denkt onderzoeker Osadtsjoek. "Online is het bereik laag, soms duizend kijkers." Onduidelijk is hoeveel kijkers de zenders analoog trekken. Op het platteland hebben ouderen vaak nauwelijks middelen om via internet andere media te consumeren, "maar ook daar lukt het wel anno 2023".
Osadtsjoek betwijfelt daarnaast of de stortvloed aan pro-Russische propaganda veel bewoners anti-Oekraïens zal maken. "Media is immers geen wiskunde. Het is niet dat je na tien keer het pro-Russische journaal kijken plotseling bent gehersenspoeld. Zo werkt het niet."
