Hieronder lees je het transcript van de door NPO Start mogelijk gemaakte #Ophef-aflevering over oorlogspropaganda.
Intro
Dankzij dit soort fragmenten geloven mensen dat Oekraïne de gevolgen van de oorlog overdrijft. 1, 2, 3
En ook voor het Russische frame dat veel Oekraïners nazi's zijn sturen mensen online vermeende bewijzen rond. 1, 2, 3, 4
Efrem Lukatsky, foto-journalist voor persbureau Associated Press (AP):
"Dit is een nepnieuws-oorlog. Een informatieoorlog. Het is zo dat de winnaar van de informatieoorlog ook de oorlog wint."
Nederlandse socialmedia-gebruikers blijken gevoelig voor die desinformatie over de strijd in Oekraïne. 1, 2, 3, 4, 5, 6
Leader
De trendinglijsten staan er vol mee: berichten die niet kloppen. Toch geloven mensen ze, en dus duiken wij erin. De ene keer blijken ze verzonnen, de andere keer verkeerd geïnterpreteerd.
In deze Nieuwsuur-serie ontrafelen we ophef. In deze aflevering: #oorlogspropaganda.
DEEL 1: Ophef over de oorlog
Al sinds de Russen Oekraïne binnenvielen zien we dat aanhangers van beide partijen op sociale media elkaar bestoken met desinformatie.
Oorlogspropaganda dus.
Tis dan ook niet voor t eerst dat we er dit jaar aandacht aan besteden.
Terwijl wij met deze serie bezig zijn, nemen de aanvallen op Oekraïense steden in oktober toe, en zien we tegelijkertijd een golf aan desinformatie online verschijnen. Meer dan de maanden ervoor valt ons op.
Dus duiken we er in deze laatste aflevering van dit seizoen nog eens in.
Trouwens: we zien online heel veel discussie over het aandeel van het westen en de NAVO in de oorlog. En wie er verantwoordelijk is. Daar ga ik het in deze video niet met je over hebben. We behandelen hier zoals je gewend bent in deze serie echt alleen de desinformatie.
Al die nepnieuws-berichten die we over de oorlog tegenkwamen, kunnen we grofweg onderverdelen in twee overtuigingen. De eerste: beelden, foto's of zelfs de hele oorlog zijn in scène gezet. En: Vladimir Poetin heeft gelijk: er zijn in Oekraïne inderdaad veel nazi's.
Ook een Europees factcheck-collectief kwam veel berichten tegen met precies deze frames.
Hoewel er vooral anti-Oekraïens nepnieuws wordt gedeeld, laten we ook een voorbeeld zien waarbij ook Kiev niet altijd de hele waarheid vertelt.
Tijd om erin te duiken.
DEEL 2: In scène gezet
Uiteraard analyseerden wij weer de socialmedia-kanalen.
In de 50 meest gedeelde tweets in oktober over Oekraïne gaat meer dan 10 procent over oorlogssituaties die in scène zouden zijn gezet. Zoals deze tweet op nummer zeven in de lijst.
Dit zou het bewijs zijn dat regisseur Sean Penn samen met 'crisisacteurs' in Oekraïne nepvideo's heeft gemaakt. Nou, het zijn inderdaad opnamen achter de schermen van een set, maar dan voor de film Invasion Planet Earth. In Birmingham. En t is al gemaakt in 2013.
Het heeft dus helemaal niks te maken met de oorlog in Oekraïne.
Het idee dat oorlogssituaties in Oekraïne wel mee zouden vallen of nep zijn, is een narratief dat veelvuldig door de Russen wordt verspreid.
Russische staats-tv: "Zelensky en het 'beschaafde westen verspreiden momenteel nepnieuws vanuit een plaats in Oekraine."
Minister Lavrov: "Twee dagen later zagen we de enscenering georganiseerd in de straten die ze nu proberen te gebruiken voor anti-Russische doeleinden."
Poetin: "Later bleek dit nep te zijn. Hetzelfde is nu het geval in Boetsja."
We zien dat ook in Nederland allerlei voorbeelden worden rondgestuurd die dat frame moeten bewijzen.
Niels Drost: "Er is een trollen fabriek actief om dit soort informatie in het westen te verspreiden.
En ja, je ziet ook dat via sociale media bepaalde boodschappen van bijvoorbeeld woordvoerders van de Russische overheid of van Vladimir Poetin zelf rechtstreeks bij mensen terecht kunnen komen zonder dat hier nog een filter voor zit, dat checkt of het wel of niet klopt wat mensen zeggen, wat de context is waarin bepaalde dingen gezegd worden.
Op die manier zijn social media een middel waarmee dat soort Russische desinformatie rechtstreeks bij mensen terecht kan komen."
Zo tweet de Russische ambassade in Londen dit filmpje: "Hier zie je hoe de Oekraïense propaganda in scene is gezet".
Maar het is helemaal geen Oekraïense propaganda. Het zijn de opnamen van een film die wordt gemaakt over de oorlog in Oekraïne. De video wordt door Nederlandse gebruikers wel opgepikt, want we zagen m terug in de lijst met de 50 meest gedeelde tweets.
En steekt dit lijk nou gewoon een sigaret op? Neplijken? Nou ja, inderdaad een neplijk. Het zijn namelijk opnamen van een Russische rapvideoclip in 2020. Kijk, dit is de clip, met hetzelfde gebouw op de achtergrond.
Toch werd t bericht ook door Forum-politicus Thierry Baudet gedeeld.
En dan... de tweet op nummer 11 in de lijst. Deze foto op de voorpagina van De Volkskrant toont slachtoffers van een Russische raketaanval in Kiev. Maar mensen denken dat het is geënsceneerd.
Dat idee wordt veel gedeeld. Volgens mensen die de foto wantrouwen, is de hele situatie nep. Dat idee komt door dit filmpje:
"Maak eens een foto, Andre. Ik maak nu wel een selfie."
Voor sceptici is dit het bewijs dat de vrouw helemaal niet gewond is, en dat ze een show opvoert. Het zijn trouwens niet alleen wat wantrouwende socialmedia-gebruikers die dit delen. Zelfs de Russische afgevaardigde voor de Verenigde Naties deelt de foto.
"Pas op voor Oekraïense en Westerse propaganda", schrijft hij erbij.
Ik kreeg zelf ook het verzoek om er eens in te duiken. Meermaals zelfs... Heel vaak zelfs. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16
Nou, vooruit dan maar.
Nou, de foto is gemaakt door een Oekraïense fotograaf van het persbureau Associated Press.
We hebben hem gebeld en gevraagd hoe de vork in de steel zit.
Hij vertelt over de explosie in Kiev die dag. Een raket slaat in vlak bij een kantoorpand met veel verdiepingen van glas.
Scherven vliegen door de lucht, vertelt hij. Mensen die onderweg zijn naar een schuilkelder worden geraakt door die scherven. Ook de vrouw van de foto.
Efrem Lukatsky, foto-journalist: "Ik zag dat ze tegen een muur aanleunde en het bloed gutste van haar lijf. Ze werd door mensen geholpen, maar het bloed bleef gutsen. Die jongen legde haar verband aan. Ik heb, behalve foto's gemaakt, het ook gefilmd met mijn telefoon. In de ene hand m'n telefoon, in de andere m'n camera. De video die overal getoond wordt, is van mij."
"Ik maak nu wel een selfie."
Aan de Oekraïense tv legt de vrouw later uit waarom ze deze foto wilde maken. Daar zie je haar verwondingen trouwens overduidelijk.
"De wereld moet dat zien. De Russen zijn zo gehersenspoeld dat ze de waarheid ontkennen. Mijn eigen zus woont in Rusland en gelooft het ook niet. Ze weet wat er met mij is gebeurd, maar ze heeft me niet eens gebeld."
Om het verhaal nog zekerder te krijgen, belden we ook met een andere fotograaf die daar ter plekke was. Hij maakte dit filmpje van dezelfde situatie. Daarop zie je dat er nog veel meer gewonden zijn.
"Je hebt een klap gekregen, een lichte wond op je voorhoofd"
"Ik ben weggeslingerd door een explosie"
"Het is niet ernstig"
Niets wijst erop dat het in scène is gezet.
"Ik kan me niet voorstellen hoe je zoiets in scène zou kunnen zetten. Daarom verbaast het me dat dat verhaal, dat het allemaal in scène is gezet, heel de wereld over is gegaan op basis van één video."
Ook een Amerikaanse fotograaf bevestigt ons dat de Oekraïners gewond raakten bij de aanval.
"10, 15 minutes after the strike, I was on the scene. Everything looked like what you would normally find at a missile strike on civilian area. And this is a claim trying to make out that like someone just, like poured fake blood on themselves and they're like, oh, my God. Like, I'm a civilian. That was in a civilian area. They got hit by a missile. Like, that's just absolutely ridiculous because the missile certainly landed there."
Deze fotograaf maakte aan het begin van de oorlog deze foto, die ook in twijfel werd getrokken. Er werd beweerd dat het een archieffoto was van slachtoffers van een gasexplosie.
Maar deze vrouw raakte wel degelijk gewond bij de eerste Russische aanvallen. Er waren veel getuigen van.
DEEL 3: Oekraieners zijn nazi's
Dan: de tweede overtuiging die we vaak voorbij zien komen online. Veel mensen gaan mee in de Russische propaganda dat Oekraïners nazi's zijn.
Lavrov: "Niemand is van plan om Oekraïne te bezetten. Het doel van de operatie is bekend: demilitarisatie en denazificatie."
Poetin: "En helaas is dit neonazisme een onomstotelijk feit geworden voor een groot en nauw verwant land."
Dat idee wordt nu ook in Nederland gedeeld.
Dit filmpje. Het zou moeten bewijzen dat het "nazi-probleem in Oekraïne veel groter is dan gedacht", omdat de Oekraïense soldaat onder de nazi-tatoeages zou zitten.
De tatoeage op zijn onderarm lijkt wel op een ijzeren kruis, een oude Pruisische onderscheiding die ook door de nazi's werd gebruikt maar nu wereldwijd wordt gebruikt door bikers.
We legden de video voor aan Michael Colborne. Hij is kenner van extreemrechts in Oekraïne.
Michael Colborne, expert rechts-extremisme Oost-Europa: "Als ik de tatoeages in die video bekijk is er niets wat mij in het oog springt zijnde extreemrechts of iets anders waarbij ik meteen denk: hij is extreemrechts"
Deze mannen hebben overduidelijk wel nazi-tatoeages, maar dat zijn weer geen Oekraïense vluchtelingen op vakantie zoals hier wel wordt beweerd. Dit zijn ze van de voorkant, het zijn Hongaarse neonazi's.
En dan deze tweet: op nummer 16 in de lijst van de 50 vaakst geretweete berichten: "Voor Joden verboden - In Oekraïne is het nu een realiteit." Maar de Joodse gemeenschap zegt dat ze niet werden geweerd omdat het orthodoxe Joden waren. Het was gewoon veel te druk in (het herentoilet van) een tankstation: ze moesten even buiten wachten.
Nog een voorbeeld. Brengt deze Songfestival-deelnemer de nazi-groet? Nou nee, in dit filmpje zie je dat hij gewoon naar het publiek zwaait. 1
Een veel gedeelde claim is dat de Oekraïense legerleider een armband met een hakenkruis zou dragen. Het zou bewijzen dat hij een nazi is. 1, 2, 3
Zijn we ook gaan uitzoeken.
We keken eerst of de foto niet bewerkt is. Nou, hij is echt: de legerleider én het Oekraïense leger hebben 'm zelf op hun accounts gezet. Bovendien vonden we meer foto's waarop deze man het armbandje draagt.
Als je inzoomt dan lijkt het inderdaad dat je een hakenkruis ziet op een van z'n schakeltjes.
Maar toen we keken op een Oekraïense webshop die identieke bedeltjes verkoopt, vonden we geen hakenkruis-bedeltjes. Maar wél deze: een bedeltje van een 'Salomons knoop', een eeuwenoud symbool.
Hier zie je dat als je DIE onscherp maakt, dat het inderdaad net een hakenkruis is. Was deze foto dus scherper geweest, dan had iedereen dat zelf gewoon kunnen zien.
Maar, we zijn er nog niet. Want m'n team en ik zijn verder gaan zoeken, omdat de legerleider nog meer bedeltjes draagt. Daar hoor je mensen niet over, maar we vonden het toch interessant om er een blik op te werpen.
We legden deze cultuurhistoricus die promoveerde op Oudnoordse mythologie een aantal bedels van het armbandje voor. Het zijn bijna allemaal Scandinavische symbolen. Hij vertelt ons dat die soms inderdaad door extreemrechts worden gebruikt. Maar net zo goed door bijvoorbeeld linkse milieu-activisten.
Wil je trouwens weten wat hij nog meer te vertellen had over al die symbolen, kijk dan even op onze website, daar vind je zijn hele toelichting. Daar staan ook de gesprekken met andere experts uit deze video uitgewerkt, en bronnen en factchecks van de voorbeelden die we hier behandelen.
Oke, neem dit symbool: de Valknut. Dat is wel degelijk een teken dat ook volgens de expert veel voorkomt in de extreemrechtse hoek. Je kunt 'm ook gezien hebben bij deze QAnon-aanhanger bij de bestorming van het Capitool.
Maar 't wordt zeker niet ALLEEN door extreemrechtse types gebruikt. Zo staat de Valknut ook in het logo van de Duitse voetbalbond, en gebruikt een groot Zweeds bedrijf het symbool.
We zien ook de Mjölnir, oftewel Thor's Hamer. Die is populair in de heavy metal-scene. Maar dít symbool ernaast is wel een variant van de in het hindoeisme en boedhisme gebruikte- swastika.
Het ene symbool is dus gewoon een Salomons-knoop, maar bij deze laatste kun je wel je vraagtekens zetten.
Maar extremisme-experts waarschuwen ons dat we er niet te snel conclusies aan moeten verbinden.
Simon Halink, expert oud-Noorse symbolen: "Het is heel moeilijk om puur en alleen op basis van deze symbolen in te schatten wat nou de de politieke denkbeelden zijn van van iemand. Het is absoluut geen smoking gun. Je kunt hier niet uit opmaken dat iemand neonazistische sympathieën heeft."
Jelle van Buren, extremisme-expert: "Je weet verder niet alles van de doopceel, van de desbetreffende militair en noem maar op. Maar eigenlijk bij afwezigheid van een ontzettend duidelijk extreemrechts connotatie, dan wel in die symboliek van de krijgsman neig, ik er toch echt naar om het vooral op die manier te interpreteren in het niet als een teken of een bewijs te zien van extreemrechtse sympathieën."
Michael Colborne, expert rechts-extremisme Oost-Europa: "Je moet niet vergeten dat aan Russsiche zijde dezelfde symbolen worden gebruikt. Met name de Roesitj-eenheid gebruikt deze symbolen juist vanuit extreemrechts neonazistisch oogpunt. Je moet niet denken dat dit niet speelt bij de Russen. Soms in hoge mate zelfs."
Rechts-extremisme komt in veel landen bij voor militairen. Zoals in Duitsland, België en ook wel in eigen land. Maar zeker ook in Rusland inderdaad. En dan zijn dit soort berichten behoorlijk hypocriet.
Want deze foto van een zogenaamd 'typische bruiloft in West-Oekraïne' is in werkelijkheid in Rusland gemaakt.
Kijk maar, hij is genomen bij het standbeeld van Lenin in deze Russische plaats. Via een Russische zoekmachine vond ik de foto op deze Russische site 'Bruiloft nachtmerries'. De foto werd daar al in 2017 geplaatst.
DEEL 4: Oekraiens nepnieuws
De verwijten en insinuaties vliegen je dus om de oren. Van beide kanten kom ik zo op terug. Niet gek, zeggen de experts die we spraken over oorlogspropaganda.
Peter Wijninga, veiligheidsexpert van het Haags Centrum voor Strategische Studies: "De Russen hebben al een bureau desinformatie sinds 1957. Dus die zijn daar zeer bedreven in. Daar hebben de Oekraïners natuurlijk het nodige van meegekregen. Want ja, die hebben ook lange tijd deel uitgemaakt van de Sovjet-Unie. Maar het geeft wel aan dat ze daarbij de in ieder geval min of meer ervaring mee hebben. En dat ze dat dus ook tegen elkaar gebruiken."
Ja, tegen elkaar gebruiken inderdaad. Want hoewel de meeste propaganda die we zien uit Rusland komt, en anti-Oekraïens is, verspreidt ook Kiev desinformatie. Ook daar liet ik in februari al wat voorbeelden van zien.
Een ander bekend voorbeeld is 'The Ghost of Kiev'. Het verhaal ging dat een heldhaftige Oekraïense straaljagerpiloot tientallen Russische gevechtsvliegtuigen uitschakelde.
Maar het bleek propaganda. De piloot bestaat helemaal niet en is 'een gecreëerde superheldenlegende'. In een uitleg wijst de Oekraïense luchtmacht ironisch genoeg op 'basisregels informatiehygiëne en broncontrole'. En ze adviseren: volg alleen officiële bronnen.
En dan dit: het Oekraïense Defensie-account toont vorige maand 'gouden tanden' die door Russische militairen zijn achtergelaten in een bevrijd dorp. Dat zou bewijs zijn voor een 'mini-Auschwitz' daar.
Maar de lokale tandarts weerlegt het hele verhaal tegen een verslaggever van de Duitse krant Bild: de tandarts herkent de doos als zijn eigen collectie getrokken tanden.
Dat is geen goud, dat zijn slechte tanden en resten van protheses.
-Zijn dit tanden van overledenen?
Mijn god, nee.
Ze zijn van mensen die ik de afgelopen jaren behandeld heb.
Dan tot slot nog dit voorbeeld. Een gebeurtenis waarbij Kiev niet de hele waarheid vertelt.
Eind deze zomer wordt een Oekraïense trein bij het dorp Tsjaplyne beschoten door de Russen.
[Fragment NBC]
Maar volgens de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken gaat het om een burger-doelwit. Hij tweet alleen over burgerslachtoffers.
En ook westerse leiders delen dat. De Amerikaanse minister Blinken twittert: "De Russische raketaanval op een treinstation vol met burgers past in een patroon van wreedheden". EU-buitenlandcoördinator Borrel schrijft: "De EU veroordeelt de afschuwelijke aanval van Rusland op BURGERS sterk."
Zelensky: Op dit moment zijn er minsten 15 doden en 50 gewonden
Maar de Russische minister van Defensie blijft erbij dat het niet ging om burgers, maar om '200 militairen en 10 units militair materiaal'. Dat zou dus duiden op een militair succes van de Russen.
Maar Oekraïne benadrukt juist het menselijke drama, met burgerdoden en rept er niet over of de trein een militair doelwit zou zijn geweest.
We zijn erin gedoken.
Dit zijn beelden van de verwoeste trein, die na de aanval versleept wordt naar een spoor verderop. Het zijn 5 treinwagons, zoals ook op satellietbeelden te zien is.
Maar in pro-Russische Telegram-kanalen circuleren deze beelden, van kort NA de aanval. We hebben ze geverifieerd. Je ziet dat er achter de 5 wagons, nog een aantal getroffen wagons staan, inderdaad met militair materieel.
Als we op sociale media en in overlijdensberichten gaan zoeken, zien we dat er die dag OOK militairen in Tsjaplyne zijn omgekomen. Deze Artur bijvoorbeeld, 27 jaar oud en "gestorven in Chaplyne", net als Andrei, Roman, Aleksandr en Stepan. Ze behoorden allemaal tot dezelfde brigade, de 24e.
Dus ja, ook Kiev vertelt niet altijd het hele verhaal. Door dus burgerslachtoffers te benadrukken en militaire slachtoffers te verzwijgen.
Ik moet er wel bij zeggen: het achterhouden van zulke informatie over verliezen in de oorlog, valt in het niet bij wat Rusland allemaal naar buiten brengt.
DEEL 5: Oorlogspopaganda ontrafeld
Goed: dat de oorlog ook een informatie-oorlog is, mag wel duidelijk zijn. Op sociale media wordt overheidspropaganda van Rusland en Oekraïne overgenomen, en andersom worden nepberichten op sociale media vaak weer door autoriteiten hergebruikt.
En volgens experts die we spraken ontstaat er daardoor een soort virtuele werkelijkheid waarbij het lastig is om te snappen wat nou wel en niet echt is.
Peter Wijninga, veiligheidsexpert van het Haags Centrum voor Strategische Studies: "En dat wordt toch heel moeilijk voor mensen die geen inzicht hebben in deze materie, die niet weten hoe oorlogen worden gevoerd, hoe conflicten gaan. Ja, en dat is toch wel het overgrote deel van onze bevolking natuurlijk. Dus het is heel lastig denk ik voor de doorsnee burger in Nederland, of waar dan ook, om dit te doorgronden."
En daarom vonden wij het belangrijk deze video nog voor jullie te maken.
Tot zover deze voorlopig laatste aflevering van #Ophef.
Ik neem even afstand van het nepnieuws, om de komende maanden weer het echte nieuws te verslaan. Volg me daarom op Twitter, en tegenwoordig ook op Mastodon, en houdt de online-kanalen van Nieuwsuur in de gaten voor meer.
Doei!