Nog geen Oekraïnetribunaal, wel extra geld voor onderzoek oorlogsmisdaden

• Chiem Balduk

  Redacteur Buitenland

Alle oorlogsmisdaden in Oekraïne zullen en moeten worden bestraft. Daarover waren alle aanwezigen op een internationale top in Den Haag het vandaag hartstochtelijk eens. Ministers en vertegenwoordigers van zo'n 50 landen, van Guatamala tot Georgië, kwamen bijeen om te praten over opsporing en vervolging van oorlogsmisdadigers.

Als het aan Oekraïne ligt, wordt er een speciaal tribunaal opgericht om Russische oorlogsmisdaden te onderzoeken te berechten. Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken staat open voor zo'n tribunaal, maar zegt dat het opzetten daarvan niet makkelijk zal worden. "Rusland zal proberen het tegen te gaan, maar we willen het wel proberen en onze middelen ervoor inzetten."

Ook zonder tribunaal hoopt de coalitie van landen zo snel mogelijk zo veel mogelijk oorlogsmisdrijven te vervolgen. Op de conferentie was 'coördinatie' het toverwoord. Hiermee moet worden voorkomen dat meerdere onderzoekers hetzelfde onderzoeken, en getuigen te vaak hun trauma's moeten herbeleven. Verder werd er voor 20 miljoen euro aan steun toegezegd en beloven landen forensische teams naar Oekraïne te sturen.

Welke onderzoeken lopen er al?

Er is heel veel werk te verrichten, zegt Oleksandra Drik, coördinator van een groep Oekraïense ngo's die onderzoek doet naar oorlogsmisdaden. Daarvoor is niet alleen geld nodig, maar zijn ook veel handen nodig. "Iedere aanklager heeft nu al 200 zaken onder zich."

Volgens justitie in Oekraïne zijn er al zo'n 23.000 meldingen van oorlogsmisdaden gedaan. "Elke dag komen er 200 à 300 bij", zegt de Oekraïense hoofdaanklager Iryna Venediktova. Inmiddels zijn zeker 600 verdachten in beeld, tegen 127 van hen is een strafzaak geopend. Zes militairen zijn al veroordeeld.

Oekraïne heeft met vijf Midden- en Oost-Europese landen een Joint Investigation Team (JIT) opgericht. Dat onderzoeksteam wordt ondersteund door het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Eurojust, gevestigd in Den Haag, zal het verzamelde bewijsmateriaal opslaan. De conferentie van vandaag moet ertoe leiden dat landen op dezelfde manier bewijs verzamelen.

"De wet moet het slagveld op om te zorgen dat daders aansprakelijk gesteld worden," zegt Karim Ahmad Khan, hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof tegen Nieuwsuur. "Dat wil zeggen dat we niet moeten wachten tot de wet historisch belang heeft. Het moet geen onbeweeglijk proces zijn waarmee we vanuit de mooie stad Den Haag werken zonder enige urgentie alsof de tijd er niet toe doet. Het moet nu."

Hoe realistisch is het om alle oorlogsmisdaden te vervolgen?

Zonder Russische medewerking is onderzoek uiteraard lastig. Toch waren de deelnemers aan de conferentie niet pessimistisch. Voor de vervolging van alle verdachten kan decennia worden uitgetrokken, verwacht Eurocommissaris Reynders van Justitie. "We zeggen tegen alle verdachten: je kunt de rest van je leven vervolgd worden." Hij verwijst daarbij naar Rwanda, waar nu nog onderzoeken naar de genocide van 28 jaar geleden worden gestart.

Bijkomend probleem is dat Rusland het Internationaal Strafhof niet erkent. Ook Oekraïne heeft het verdrag tot oprichting van het Strafhof nog niet geratificeerd, maar erkent de rechtsmacht van het Hof wel.

Overigens worden niet uitsluitend Russische oorlogsmisdaden vervolgd, benadrukt minister Hoekstra. Ook oorlogsmisdaden begaan door Oekraïense militairen kunnen worden onderzocht. "Maar er is duidelijk één partij verantwoordelijk voor de agressie, en dat is Rusland."

Bij aankomst werden alle afgevaardigden door een gang vol oorlogsfoto's geleid:

Wat is het nut van een Oekraïnetribunaal?

Het oprichten van een apart tribunaal kost veel tijd, terwijl de meeste oorlogsmisdaden al op een andere wijze voor het gerecht kunnen worden gebracht. Bovendien kan Rusland als permanent lid van het VN-Veiligheidsraad zo'n tribunaal vetoën. Een tribunaal zonder Rusland oprichten is in theorie mogelijk, maar zal zonder Russische medewerking in praktijk tandenloos blijken.

Een tribunaal heeft wel een belangrijke symbolische waarde. De Oekraïense delegatie maakt voortdurend de vergelijking met het Neurenberg-tribunaal, dat werd opgericht na de Tweede Wereldoorlog. De oorlog in Oekraïne is de grootste daad van agressie sindsdien, zegt president Zelensky, en verdient daarom een tribunaal.

Een Oekraïnetribunaal kan aanvullend zijn op het werk van het ICC, zegt ngo-coördinator Oleksandra Drik. "Het Strafhof focust zich vooral op de hooggeplaatste figuren, maar wij willen alle zaken vervolgen."

Wat kan Nederland doen?

Nederland heeft namens het Internationaal Strafhof tientallen marechaussees, opsporingsexperts en medisch personeel naar Oekraïne gestuurd. Daarbovenop wordt er drie miljoen euro gedoneerd aan het ICC, het VN-mensenrechtenkantoor in Kiev en naar hulp voor slachtoffers van seksueel geweld.

Volgens Hoekstra zal Nederland zich voor lange tijd committeren aan de vervolging van oorlogsmisdaden. "Dit is nog maar het begin", zei hij vandaag herhaaldelijk.