Onderzoek naar massagraf Marioepol race tegen klok: 'Bewijs kan vernietigd worden'

• Chiem Balduk

  Redacteur Buitenland

In een massagraf ten noordwesten van Marioepol zijn mogelijk 9000 lichamen begraven, melden Oekraïense autoriteiten. Op satellietbeelden van 3 april is te zien dat het gaat om graven over een lengte van zeker 300 meter.

Vaststellen wat er precies is gebeurd, is ingewikkeld. Zolang het gebied door Rusland wordt bezet, kunnen onafhankelijke onderzoekers de bewijzen van mogelijke oorlogsmisdaden niet vaststellen. Maar onmogelijk is dat niet, zeggen deskundigen en onderzoekers van oorlogsmisdaden.

Zie hier het verschil in landschap tussen 19 maart en 3 april:

Voor het verzamelen van bewijs is tijd een belangrijke factor, vertelt NIOD-onderzoeker en historicus Thijs Bouwknegt. Hij was tevens proceswaarnemer bij diverse oorlogstribunalen en het Internationaal Strafhof in Den Haag. "Als een bank wordt overvallen, wil je ook dat de politie zo snel mogelijk getuigen hoort en schade onderzoekt."

Voorlopig kan het massagraf niet worden bezocht; toch valt te concluderen dat er op grote schaal Oekraïners liggen begraven, vertelt Gjoenduz Mamedov. Hij werkte als openbaar aanklager (onder meer bij het MH17-onderzoek) en maakt nu deel uit van Oekraïense onderzoekers die bewijzen van mogelijke Russische oorlogsmisdaden verzamelen. "Door onze kennis over eerdere Russische massagraven, zoals in Boetsja, kunnen we een inschatting maken van dit massagraf." Het graf bij Boetsja was naar schatting twintig maal kleiner.

Getuigenissen als betrouwbaar bewijs?

Bewijsmateriaal kan ook op afstand worden verzameld, variërend van satellietbeelden tot getuigenissen van weggevluchte inwoners van Marioepol. "Maar dat zijn Oekraïense onderdanen, over wie gezegd kan worden dat ze niet objectief zijn omdat ze een belang hebben", zei Geert-Jan Knoops, advocaat bij het Internationaal Strafhof en hoogleraar internationaal strafrecht in het NOS Radio 1 Journaal.

Ook daarbij speelt tijd een belangrijke rol. "Na verloop van tijd kunnen mensen beïnvloed worden door verhalen van anderen of op tv", vult Bouwknegt aan. "Dan weet je niet meer of iets een herinnering van de persoon zelf is, of dat die is vermengd met verhalen van anderen."

Dat levert in de rechtszaal vaak discussies op over de betrouwbaarheid van dit type bewijs, zegt Knoops. "Daarom hebben aanklagers behoefte aan objectief forensisch-technisch bewijs." Dat moet een aantal zaken onomstotelijk vaststellen: of de slachtoffers in het massagraf Oekraïense burgers zijn en of ze zijn gedood door middelen die worden gebruikt door het Russische leger. "Dán kun je een bewijsconstructie creëren", aldus de advocaat.

Juist dat type bewijs kan op dit moment worden vernietigd door de Russische bezetters. Ter illustratie brengt Bouwknegt de genocide in Srebrenica in herinnering. "Toen zag je dat vermoorde mannen werden opgegraven en verdeeld over andere begraafplaatsen." Daarmee wordt het meest tastbare bewijs verdoezeld. "Daarnaast kunnen getuigen worden geïntimideerd, vervolgd of zelfs vermoord." Tot slot de daders: "Die kunnen terugkeren naar Rusland, en daar heeft het Strafhof geen bevoegdheid."

Legertop berechten

Toch acht Bouwknegt het niet onmogelijk om daders te berechten voor oorlogsmisdaden die zijn begaan in Marioepol. Het eenvoudigst is een 'gewone' militair te vervolgen, omdat daarvoor vaak 'eenvoudig' bewijs volstaat, zoals een video waarop het doodschieten van een burger te zien is. "Hoger in de militaire en politieke organisatie is het lastiger, omdat de leiding niet fysiek bloed aan de handen heeft."

Een minister of legerofficier zal immers niet toegeven opdracht te hebben gegeven voor oorlogsmisdaden. "Zulke opdrachten gaan vaak van mond tot mond", weet Bouwknegt. "Daarom moet je onderzoeken of er sprake is van straffeloosheid. Lieten leiders zulke misdaden onbestraft?"

Ook het aanklagen van president Poetin is dan denkbaar, hoewel de kans dat hij wordt uitgeleverd op dit moment nul is. Toch is het geen nutteloze exercitie. "De Sudanese dictator Bashir werd aangeklaagd voor daden van lang geleden, maar nu hij is afgezet, speelt de vraag of hij kan worden overgedragen aan Den Haag."

Veel en lang onderzoek nodig

Het zal ongetwijfeld lang duren voordat eventuele oorlogsmisdaden voor de rechter komen. "Vaak komt dat pas jaren na een conflict op gang", zegt Knoops. Bovendien wordt het Strafhof beperkt door de geringe hoeveelheid mankracht en middelen. "Tot recentelijk hadden ze maar twee onderzoekers op Oekraïne zitten", aldus Bouwknegt.

Die internationale steun is meer dan nodig, zegt de Oekraïense onderzoeker Mamedov. "Ik schat dat zeker 20.000 misdaden moeten worden onderzocht. Dat zal Oekraïne alleen niet redden."

Bouwknegt verwacht dat de hoofdaanklager zijn pijlen op het massagraf in Marioepol zal richten. "Hij zal zeker onderzoek doen naar het grootste plaats delict, en laten we hopen dat er niet nog grotere misdrijven worden gepleegd."