Tekenen van genocide in Oekraïne, maar volkerenmoord moet wel bewezen worden

• Christiaan Paauwe

  Redacteur Buitenland

Toen president Zelensky deze week vermoeid en aangedaan de pers toesprak in Boetsja, liet hij er geen twijfel over bestaan. "Dit zijn oorlogsmisdaden die door de wereld zullen worden erkend als genocide." In het plaatsje was duidelijk geworden hoe het Russische leger had huisgehouden in bezet gebied. Tientallen, misschien wel honderden burgers die waren geëxecuteerd, vaak met de handen vastgebonden achter de rug.

De afgelopen dagen wordt de schaal van het geweld steeds duidelijker. Ook in andere plaatsjes - zoals Stary Bykiv en Hostomel - zijn Oekraïners vermoord en op straat of in een massagraf achtergelaten. Verder is uit satellietbeelden gebleken dat veel van de slachtoffers in Boetsja al weken geleden zijn gedood.

"Ik dacht eerst dat dit was gedaan in een razernij tijdens de terugtrekking", zegt hoogleraar holocaust- en genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam Ugur Ümit Üngör. "Maar als de lijken er al weken lagen, dan lijkt het te gaan om beleid om een 'zuivering' uit te voeren." In het Russisch bestaat het begrip zatsjistka - zuivering. Dat is eerder ook tijdens de oorlogen in Tsjetsjenië ingezet, merkt Üngör op. Russen trokken toen dorpen binnen en interpreteerden ruim wie ze wilden ombrengen.

Volgens de hoogleraar - verbonden aan het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) in Amsterdam - zijn er "tekenen van een begin van een genocidale campagne", waarover de komende dagen meer duidelijk moet worden. Al wil hij wel voorzichtig zijn met deze term. "Bij genocide is het belangrijk om kalm naar de feiten te kijken, en niet direct conclusies te trekken."

Misdadig naziregime

Oekraïense instanties hebben gezegd dat het op andere plekken nog veel erger lijkt te zijn. Dat zou erop wijzen dat Russische troepen niet alleen zijn binnengetrokken om Oekraïne militair te verslaan, maar ook om de burgerbevolking systematisch geweld aan te doen. "Dat is een genocidaal proces, je vraagt je af wat Russen hadden gedaan als ze Oekraïne wel hadden veroverd," zegt Üngör.

Marieke de Hoon - docent internationaal recht aan de Universiteit van Amsterdam - vindt ook dat je moet oppassen met de term genocide. "Juridisch is dat best lastig om daar al over te spreken." Ze wil daarmee niets afdoen aan de ernst van de misdrijven. Volgens De Hoon lijkt het duidelijk dat met moorden, verkrachtingen en het verdrijven van burgers oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid zijn gepleegd.

"Maar bij genocide gaat het erom dat je specifiek de opzet nodig hebt om een groep op zijn minst gedeeltelijk uit te roeien op basis van bijvoorbeeld nationaliteit, religie of etniciteit", zegt De Hoon. Dat is volgens haar hier ingewikkeld.

President Poetin heeft niet opgeroepen tot het uitroeien van Oekraïners. Hij zegt juist dat Rusland Oekraïners komt redden van een misdadig naziregime. "Dat is natuurlijk allemaal onzin, maar dat maakt het juridisch wel lastig, in ieder geval op dit moment, om te bewijzen dat het een genocide zou zijn."

Hoogleraar Üngör benadrukt dat er twee dingen bewezen moeten worden om over genocide te spreken. Allereerst moet aannemelijk gemaakt worden dat systematisch geweld is gepleegd tegen een bepaalde categorie mensen. Ten tweede moet gereconstrueerd kunnen worden hoe dat is gebeurd, hoe daders hebben besloten welke mensen dood moesten. "We hebben bijvoorbeeld gehoord dat mensen werden doodgeschoten omdat ze tatoeages van een drietand - het symbool van het Oekraïense leger - of een Oekraïense vlag hadden."

Daarbij komt dat voorafgaand aan de invasie een lange haatcampagne tegen Oekraïne is gevoerd in Rusland. Deze week publiceerde het Russische persbureau Ria Novosti nog een commentaar over de "de-Oekraïnisering" van het land. Daarin stond dat heel Oekraïne is meegesleurd met een nazistische ideologie, een proces dat al sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in gang zou zijn gezet. "Het Oekranazisme is een grotere bedreiging voor de wereld en Rusland dan het nazisme van Hitler", is te lezen.

"Dat commentaar liegt er echt niet om", concludeert Üngör. "Grote delen van de bevolking zijn medeplichtig aan het regime in Kiev, is daar te lezen. Dat is een verantwoording voor misdaden, zoals verkrachtingen en bombardementen op burgers. Het is niet een reguliere oorlog, maar een ideologische oorlog waar de tegenstander niet wordt erkend als legitiem."

Bekijk de reportage uit Stary Bykiv van correspondent Gert-Jan Dennenkamp:

Oost-Europakenner Karel Berkhoff - ook verbonden aan het NIOD - ziet eveneens factoren die passen bij de definitie van genocide. In Oekraïne zouden burgers zijn gedeporteerd naar Rusland, en lijkt sprake te zijn van het systematisch doden van inwoners. Dat hoeft niet per se een hele groep te zijn om te kunnen spreken van genocide, benadrukt Berkhoff. "Er zal ongetwijfeld een zaak komen voor het Internationaal Strafhof, en ik zou niet graag de advocaat van de Russen zijn daar", zegt hij tegen Nieuwsuur.

Dat Oekraïners en Russen 'broedervolken' zijn, zoals Poetin in het verleden vaak benadrukte, maakt in dat moordproces volgens Berkhoff niet uit. "Bij genocide gebeurt vaak dat mensen die ogenschijnlijk erg op elkaar lijken, elkaar vermoorden. Volgens de staatspropaganda zijn mensen in Oekraïne gehersenspoeld en bijna niet meer te redden. Zeker de intellectuele bovenlaag moet verdwijnen. Duidelijk is dat die dus dood moeten."

De Hoon concludeert dat het internationaal recht uiteindelijk moet bepalen of sprake is van genocide. "Je gaat denk ik geen arrestatiebevelen zien om genocide. Dat voelt voor mensen natuurlijk als het allerergste. We denken dan aan de Jodenvervolging, aan de Tutsi's. Ik zou vooral zeggen: ook als het niet een genocide is, dat maakt het niet minder ernstig. Op oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid staat evengoed de maximale straf."