Het gevaar van heksenjachten op sociale media: 'Het was niet mijn zoon'

"Beste mensen de verdachte is niet mijn zoon (...) Bedankt voor alle steun én het delen van de juiste persoon. Het had heel anders kunnen aflopen." Een moeder voelde zich gisteren genoodzaakt dit te publiceren op Facebook, omdat haar zoon op sociale media onterecht was aangewezen als de gearresteerde verdachte van de ontvoering van Gino.

Gisterochtend werd in Geleen een lichaam gevonden en de politie bevestigde later op de dag dat het ging om de vermiste 9-jarige jongen. Een 22-jarige man uit Geleen wordt verdacht van ontvoering en betrokkenheid bij de dood van Gino. Maar op sociale media ging een hardnekkig gerucht dat een 24-jarige man uit Kerkrade de hoofdverdachte zou zijn.

De roddel werd zo massaal gedeeld dat de politie via Twitter aanvullende informatie naar buiten bracht over de aangehouden verdachte. Tot dan toe was er niets openbaar gemaakt over de leeftijd of de woonplaats van de arrestant:

Gezien de zeer heftige emoties die de dood van Gino losmaakt is het volgens hoogleraar psychologie Paul van Lange (VU) maar goed dat de politie deze stap heeft genomen. Als zoiets gebeurt met een kwetsbaar jongetje roept dat bij mensen heel sterk de behoefte op aan "snelle gerechtigheid", legt hij uit.

"Dat is psychologisch begrijpelijk. Gedurende de drie dagen dat Gino vermist was, is ons inlevingsvermogen enorm geactiveerd. Mensen vinden dit vreselijk. Nu komt er ontzettend veel woede bij, omdat mensen snel denken: Gino is ontvoerd en waarschijnlijk misbruikt. Dan verbaast het me niet dat mensen op sociale media gaan speculeren dat iemand het gedaan heeft, en dat dit bij sommigen leidt tot dreigementen, ook al zijn deze dreigementen uiterst verwerpelijk."

Wat zulke bedreigingen met het slachtoffer doen, wordt volgens de hoogleraar vaak onderschat. Daarnaast komen foto, naam en soms ook adres van de vermeende dader van een ernstig misdrijf breed op het internet te staan. Met als uiterste risico dat iemand het recht in eigen hand neemt.

"Zou het fijn vinden als mensen de familie met rust laten", zei een vriend van de ten onrechte aangewezen 'verdachte' op Facebook. De informatie die de politie heeft vrijgegeven, pleit de man uit Kerkrade vrij. Desondanks kunnen sommigen onterecht blijven vasthouden aan hun eerdere overtuiging.

"De meeste mensen zullen dat niet doen", zegt Van Lange. "Maar als je ergens in geloofd hebt en daarin gesterkt bent door anderen, dan kunnen mensen denken: het zou best kunnen dat de politie het mis heeft." Hij verwijst naar het spreekwoord waar rook is, is vuur.

"Dat is het probleem met dit soort heksenjachten", zegt jurist Charlotte Meindersma, die gespecialiseerd is in recht en sociale media. Er zijn geen officiële cijfers, maar Meindersma heeft het idee dat het vaker voorkomt dat mensen online onterecht worden gelinkt aan misdaden of misstanden.

Zaak-Mallorca

Ze verwijst als recent voorbeeld naar dodelijke mishandeling op Mallorca in zomer van 2021, waarbij een 27-jarige man uit Waddinxveen om het leven kwam bij vechtpartijen tussen Nederlandse toeristen. "Toen werden online een paar jongens aangewezen als medeplichtigen, die uiteindelijk niet bij die groep bleken te horen", zegt Meindersma.

Het OM riep destijds met klem op de opsporing aan de autoriteiten over te laten. "Bovendien bezorgt deze digitale heksenjacht politie en OM een hoop extra werk, nu mensen zijn bedreigd en mogelijk beveiliging nodig hebben", liet justitie toen weten in een verklaring.

Ook zag het OM zich genoodzaakt deze tweet te publiceren:

Meindersma legt uit dat het strafbaar is mensen, al dan niet online, onterecht te beschuldigen van een misdrijf. "Het gaat om de schending van iemands eer en goede naam. Met zo'n verdachtmaking moet je zorgvuldig zijn."

Boete of taakstraf

Afhankelijk van de omstandigheden kan een rechter oordelen dat er sprake is van smaad of laster. Bij laster gaat het om een doelbewuste publiciteitscampagne om iemand zwart te maken. "In dat geval wist de dader dat het gerucht niet waar was, of had die dat redelijkerwijs moeten weten", zegt de jurist.

Als iemand hier schuldig van wordt bevonden, kan die een boete, taakstraf of in uiterste gevallen een celstraf krijgen. De straffen voor smaad zijn lager. In dat geval was de verspreider overtuigd van zijn eigen gelijk en had die daar niet redelijkerwijs aan hoeven twijfelen, licht Meindersma toe.

Uiteindelijk maakt voor slachtoffers de motivatie niet veel uit, voor hen tellen vooral de gevolgen van het gerucht.