Half miljoen Oekraïners afgevoerd naar Rusland? 'Alarmbellen rinkelen'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Er lagen koekjes en ijsthee klaar voor Mila Pantsjenko toen ze aankwam in de vluchtelingenopvang. Toch had de Oekraïense liever bedankt voor haar kamer met twee bedden, tv en een kleine koelkast in een Russisch sanatorium.

"Ik wil zo graag terug naar Oekraïne." Maar de 53-jarige Pantsjenko had geen keuze toen Tsjetsjeense militairen haar een maand geleden uit een schuilplaats in Marioepol zetten. Zonder voedsel, water of een veilig heenkomen was een reis naar Rusland de enige optie, vertelt ze persbureau Reuters. Ze had het geluk dankzij kennissen te kunnen doorreizen naar Italië.

Zo'n 500.000 Oekraïners zijn sinds het begin van de oorlog in Rusland terechtgekomen, daar zijn de strijdende partijen het min of meer over eens. Rusland noemt het een humanitaire missie, terwijl Oekraïne het regelrechte ontvoeringen vindt. President Zelensky spreekt van deportaties en een parlementslid riep het Rode Kruis op vermiste landgenoten op te sporen in Rusland.

"Het is heel moeilijk om zicht te krijgen op wat er allemaal precies gebeurt, maar de verhalen doen wel alarmbellen rinkelen", zegt Ruslandkenner Hubert Smeets. "Oekraïne wijst naar de deportaties in de Sovjetunie en 'filtratiekampen' tijdens de Tsjetsjeense Oorlog en die associatie is begrijpelijk."

Gedwongen evacuaties

De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) spreekt van consistente berichten uit verschillende bronnen over gedwongen evacuaties. De organisatie noemt dat een oorlogsmisdaad als er geen militaire noodzaak voor is. Het Rode Kruis zegt geen informatie uit de eerste hand te hebben, maar noemt de verhalen "een punt van zorg".

De Oekraïense autoriteiten zeggen dat Rusland ook nu weer 'filtratiekampen' heeft opgezet waar burgers worden doorgelicht. Pantsjenko vertelt dat er van haar foto's werden gemaakt en vingerafdrukken genomen. Ook werd ze uitgebreid verhoord.

"Ze vroegen of we banden hadden met het Oekraïense leger en of we iemand van het Azov-bataljon kenden", somt ze op. Ook werd gevraagd hoe de Russische minderheid in Oekraïne is behandeld. Andere vluchtelingen werd gevraagd naar troepenbewegingen en achtergebleven familieleden.

Een anonieme vluchteling vertelde aan de nieuwssite Graty hoe haar telefoon werd afgenomen. "Ze sloten die aan op een computer voor 20 minuten en ik zag dat ze mijn contacten downloadden." Andere vluchtelingen zeggen dat personen met een nationalistische tatoeage, zoals het wapen van Oekraïne, eruit werden gepikt.

Smeets noemt de behandeling intimiderend, zeker als je bedenkt dat er in de filtratiekampen in Tsjetsjenië mensen langdurig werden vastgehouden en gemarteld. "Er zijn geen bewijzen dat er mensen nu zwaar mishandeld worden, maar het gaat wel over lange verhoren in een vijandelijk land. Dan lijkt het toch wel alsof je krijgsgevangene bent."

"We werden als criminelen behandeld, veroordeelden op weg naar de gevangenis", beaamt de anonieme vrouw die Graty sprak. Volgens haar gebruikte het personeel zelf de term 'filtratiekamp' en werd ze ondervraagd door een lid van de veiligheidsdienst FSB.

Volgens de Oekraïense ambassadeur bij de VN worden er momenteel zeker 25.000 Oekraïners vastgehouden in de kampen. Hij spreekt van nazipraktijken en zijn Amerikaanse collega gaat mee in die kwalificatie: "Ik hoef u niet uit te leggen waar deze kampen aan doen denken."

Naar Russische uithoeken

Wie mag doorreizen komt vaak verrassend diep in Rusland terecht. Een Britse krant berichtte over Kremlinplannen om vluchtelingen niet alleen op te vangen in Ingoesjetië en Dagestan, maar ook in het Siberische Magadan, poolhaven Moermansk of het eiland Sachalin bij Japan. Oekraïne spreekt er schande van dat er voor deze uithoeken is gekozen.

Aangekomen op hun bestemming worden de Oekraïners opgevangen, krijgen ze een eenmalige uitkering en soms een telefoon met Russische simkaart. Er zijn berichten dat ze werk kunnen krijgen, al gebeurt dat volgens Oekraïense inlichtingendiensten soms onder een verplicht contract van twee jaar.

Veel Oekraïners vluchten naar andere landen. Duizenden vluchtelingen uit Oekraïne krijgen onderdak in Nederland. Een deel van hen verblijft bij mensen thuis. Michel van Zanten vangt Iryna en 11-jarige dochter Alisa op:

Het Oekraïense ministerie van Buitenlandse Zaken zegt dat Rusland de groep als "gijzelaars" wil gebruiken. Smeets acht dat niet onwaarschijnlijk. "De groep kan worden gebruikt om achtergebleven familie te intimideren, te worden geruild tegen Russische krijgsgevangenen of voor propagandadoeleinden, door hen te laten oproepen om de oorlog te beëindigen of Zelensky af te zetten."

Bovendien zou de groep kunnen worden gebruikt om de aanval in de Donbas te legitimeren door vluchtelingen een Russisch paspoort te geven. "Dat deden ze eerder ook al. Zo creëren ze de basis voor een interventieoorlog, want in de Russische wet staat dat het land staatsburgers moet beschermen."

Smeets vreest dat deze groep nog wel even speelbal in het conflict zal blijven. "De oorlog is nu acht weken bezig en er is nog geen sprake van enig zicht op een eind. Hun terugkeer ligt dus niet snel voor de hand."