Het referendum staat weer op de Haagse agenda. SP-Kamerlid Renske Leijten verdedigt komende week een wetsvoorstel en hoopt op een stunt. Maakt het referendum echt een kans?
Na de afschaffing van het raadgevend referendum vier jaar geleden leek het onderwerp voorlopig geparkeerd. Even geen landelijke referenda meer. Maar de Tweede Kamer debatteert woensdag weer over de invoering van landelijke referenda. Nu over een variant waarbij de uitslag bindend is.
'Nacht van Wiegel'
En even terug in de tijd: Hans Wiegel ging in 1999 tegen het kabinet in, een kabinet waar zijn partij deel van uitmaakte. De VVD'er blokkeerde in een nachtelijke stemming als Eerste Kamerlid de komst van een referendum. De 'Nacht van Wiegel' was daarmee een feit.
Leijten, die de initiatiefwet namens haar partij verdedigt, ziet daarom een kleine kans. Als ze een individueel Kamerlid kan overtuigen om toch vóór te stemmen, tegen het advies van zijn of haar partij in, of als er Kamerleden van de tegenpartijen thuisblijven, dan maakt het voorstel een kans. "Die kunnen geschiedenis schrijven als het gaat over het herstel van democratie en vertrouwen in de democratie", zegt ze over de collega-Kamerleden die ze probeert aan haar zijde te krijgen.
In theorie kan het op één Kamerlid aankomen. Het wetsvoorstel is al eens door de Tweede en Eerste Kamer aangenomen. Maar omdat het om een verandering van de Grondwet gaat, moeten beide Kamers er nog eens over stemmen en dan moet er een twee derde meerderheid vóór zijn. In de Tweede Kamer 100 van de 150 zetels. De partijen die tegen het voorstel zijn - VVD, CDA en SGP - hebben samen 51 zetels.
Omgekeerde variant
Het lijkt er op dat het voorstel wel een meerderheid, maar net niet de benodigde twee derde meerderheid zal halen. Toch blijft Leijten positief en rekent de nog twijfelende partijen alvast aan haar kant. Maar ook met 99 stemmen vóór het wetsvoorstel, is er nog steeds één stem uit het tegenkamp nodig.
De SP hoopt dus op een omgekeerde variant van de 'Nacht van Wiegel': met een Kamerlid dat tegen de partijlijn in juist vóór stemt. SGP-Kamerlid Roelof Bisschop, zelf tegen het referendum, denkt dat die route kansloos is. "Ik denk dat de fractiediscipline sterk genoeg is om dat te voorkomen", zegt hij over de VVD en het CDA. En bij de SGP stemmen ze in elk geval allemaal tegen, weet Bisschop, omdat ze het huidige systeem goed genoeg vinden.
Opkomst
De woordvoerders van VVD en CDA wilden hun standpunt niet toelichten. Wel laat de VVD weten dat het onderwerp geen zogeheten 'vrije kwestie' is. De partij vraagt van de fractieleden dus om allemaal hetzelfde te stemmen.
Tom van der Meer, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, hoopt dat het de SP toch lukt. Hij ziet een correctief referendum als "het sluitstuk van onze vertegenwoordigende democratie". Referenda kunnen helpen bijsturen als bijvoorbeeld door een formatie er ineens meerderheden voor bepaalde onderwerpen ontstaan, terwijl de kiezer het zo niet bedoeld had.
En al is Van der Meer voorstander van een correctief, bindend referendum, hij heeft ook kritiek op het voorstel dat uitgaat van een soort opkomstdrempel, een uitkomstdrempel geheten. Niet alleen moet de meerderheid van de stemmers de betrokken wet afwijzen, maar dat aantal moet tenminste zo groot zijn als de meerderheid van de uitgebrachte stemmen bij de meest recente Kamerverkiezingen.
Maar omdat bij referenda de opkomst vaak lager is dan bij Kamerverkiezingen, zullen de meeste referenda ongeldig worden verklaard, denkt Van der Meer. Dat leidt volgens hem juist tot meer frustratie over de democratie.
De SP is ook geen fan van de ingebouwde opkomstdrempel. Maar enkele partijen eisen die als voorwaarde om vóór het wetsvoorstel te stemmen. En voor de kleine kans op een 'omgekeerde Nacht van Wiegel' heeft de SP alle stemmen nodig.
