Meer dan vijf maanden is erover gesproken, maar het is niet gelukt: het vormen van een meerderheidscoalitie. Alle mogelijke combinaties met meer dan 75 zetels in de Tweede Kamer zijn momenteel geblokkeerd. En daarom verschuift de focus naar een minderheidscoalitie, waarbij de oppositie meer zetels heeft dan de coalitie.
De derde informateur, Johan Remkes, is vandaag begonnen met onderzoeken van de mogelijkheden. Zijn voorganger Mariëtte Hamer sprak de laatste maanden met zes partijen uit "het brede midden" en hoewel die liever een meerderheidscoalitie wilden, hebben ze ook aangegeven hoe ze tegen een minderheidsregering aankijken.
Nader te bepalen combinatie
Breed gedeeld wordt dat het "een nader te bepalen combinatie van VVD, D66 en CDA" moet zijn. Een coalitie van alle drie die partijen heeft 72 zetels en hoeft dus telkens maar de steun van één (middel)grote partij erbij te zoeken om een meerderheid te krijgen (en dus om een plan erdoor te krijgen in de Tweede Kamer).
VVD-leider Rutte wil graag het CDA erbij, vanwege inhoudelijke overeenkomsten tussen de twee partijen en omwille van de stabiliteit. Maar D66-leider Kaag heeft eerder gezegd dat ze niet zit te wachten op een minderheidsverbond met VVD en CDA, omdat het dan te conservatief wordt.
Rechtsheid
Als het al een minderheidscoalitie moet zijn, dan voelt Kaag meer voor VVD-D66. Die twee hebben samen 58 zetels, waardoor ze er elke keer 18 bij moeten vinden. Dat komt neer op zeker twee of drie partijen en dat kan lastig zijn.
Een optie die ook weleens voorbijkomt is VVD-CDA, omdat die qua 'rechtsheid' recht zou doen aan de verkiezingsuitslag. Deze twee partijen hebben samen 48 zetels en moeten dus nog meer de boer op met hun plannen.
Het formatieproces was in het slop aan het raken, zei Remkes vandaag:
Steun zoeken in de Tweede Kamer kan ingewikkeld en tijdrovend zijn, maar het heeft ook voordelen. Het sluit namelijk aan bij de nieuwe open bestuurscultuur, waar naar aanleiding van de Toeslagenaffaire veel over is gesproken in Den Haag.
Dichtgetimmerd
De kritiek op de laatste kabinetten is dat alles was vastgelegd in gedetailleerde regeerakkoorden en wekelijks werd 'afgetikt' in overleggen met coalitiefracties. Daardoor kwam de oppositie in de Tweede Kamer voor voldongen feiten te staan en werd de rol van het parlement verkleind.
Met een minderheidskabinet kan minder van tevoren worden dichtgetimmerd en moet dus meer worden onderhandeld met de Kamer, is het idee. Of in de woorden van ChristenUnie-leider Segers, die zich voorstander toont van de minderheidsvariant: "Dan heb je een kabinet dat iedere keer op inhoud een meerderheid moet vinden en dat geeft open verhoudingen."
Colijn 5
Die open verhoudingen kunnen ook tot problemen leiden, vooral wat betreft stabiliteit. Minderheidskabinetten zijn relatief makkelijk weg te sturen, omdat ze niet standaard worden 'gedekt' door een meerderheid van de Kamer. Een tekenend voorbeeld is het kabinet-Colijn 5, dat in 1939 al na twee dagen naar huis werd gestuurd bij het afleggen van de regeringsverklaring.
Het meest recente minderheidskabinet is Rutte I, hoewel het bekender is als 'gedoogkabinet'. VVD en CDA sloten in 2010 een regeerakkoord met elkaar (samen 52 zetels), en ze sloten daarnaast een gedoogakkoord met de PVV (24 zetels, maakt samen 76).
Gedogen
De gedoogovereenkomst ging over asiel, veiligheid, ouderen en een groot bezuinigingspakket. Op andere onderwerpen stond het de PVV vrij om anders te stemmen dan de coalitie. Deze constructie bleek qua stabiliteit geen succes. Na minder dan twee jaar viel het kabinet, toen de drie partijen het niet eens werden over verdere bezuinigingen.
In deze fase van de formatie is overigens nog geen sprake van mogelijke specifieke gedoogconstructies. Hoewel GroenLinks en PvdA al wel hebben gezegd géén gedoogpartner te willen zijn.
Het is nu aan Remkes om dit allemaal te wegen en te bespreken met de partijen. Mochten ze er niet uitkomen, dan zijn er nog andere opties die worden genoemd. Zo heb je nog het zakenkabinet, het extraparlementaire kabinet en kunnen er nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven.
In dit proces kun je niets uitsluiten.
Er is nóg een optie die niet ondenkbaar is: tóch nog een keer kijken naar een meerderheidscoalitie. Verschillende hoofdrolspelers hebben er al op gehint dat dat niet uitgesloten is.
Zo schrijft Hamer bijvoorbeeld in haar verslag dat er "op dit moment geen coalitieonderhandelingen gestart kunnen worden die gericht zijn op het vormen van een meerderheidscoalitie". Kaag zei gisteren in het debat over Hamers verslag hoop te houden op een meerderheidsvariant. "Voor ons liggen alle varianten op tafel, minderheid en meerderheid."
De huidige informateur Remkes stelde vanmiddag dat het onderwerp minderheidskabinet weliswaar als eerste op zijn agenda staat, "maar in dit proces kun je niets uitsluiten".
